Αρυβαλλοειδής λήκυθος του Ξενοφάντου

Ένα πολύ ενδιαφέρον αγγείο του πρώιμου 4ου αιώνα π.Χ. (390-380 π.Χ.) με ζωγραφιστή και ανάγλυφη διακόσμηση είναι η μεγάλη λήκυθος που υπογράφει ο κεραμέας Ξενόφαντος ο Αθηναίος (εικ. 250). Η διακόσμηση είναι έργο του «ζωγράφου του Ξενοφάντου». Το αγγείο βρέθηκε στο αρχαίο Παντικάπαιο (σημερινό Κερτς), στη βόρεια ακτή του Ευξείνου Πόντου, και φυλάσσεται στο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το θέμα της παράστασης, που είναι ένα περσικό βασιλικό κυνήγι. Τα πρόσωπα που συμμετέχουν διατάσσονται σε δύο επάλληλες ζώνες, είναι όλα ιστορικά και ταυτίζονται με επιγραφές.

Κεντρική θέση στην παράσταση έχει η μορφή ενός άνδρα με ανατολίτικη ενδυμασία, στο μέσο περίπου της κάτω ζώνης, ο οποίος βρίσκεται επάνω σε μια συνωρίδα (άρμα με δύο άλογα) που κατευθύνεται προς τα δεξιά· κυνηγάει με το ακόντιό του ένα αγριογούρουνο. Από την επιγραφή στον κενό χώρο μπροστά του μαθαίνουμε ότι είναι ο Αβροκόμας, σατράπης της Φοινίκης στα χρόνια του βασιλιά Αρταξέρξη Β'. Δεξιά του Αβροκόμα τρεις Πέρσες, ο ένας από τους οποίους ονομάζεται Σεισάμης, επιτίθενται σε ένα λεοντόμορφο κερασφόρο ζώο, ενώ στα αριστερά του κάποιος με το όνομα Αρσάμης κυνηγάει μαζί με έναν σύντροφό του έναν γρύπα. Στην επάνω ζώνη δεσπόζει η μορφή του έφιππου βασιλιά Δαρείου Β', που τρέχει προς τα αριστερά κυνηγώντας ένα ελάφι. Οι πεζοί κυνηγοί στα δεξιά του Δαρείου έχουν ελληνικά ονόματα (Ευρύαλος και Κλυτίος), ενώ στα αριστερά του εικονίζεται ο δευτερότοκος γιος του Κύρος, γνωστός από την Κύρου ανάβαση του Ξενοφώντα. Ο χώρος δηλώνεται με έναν φοίνικα, που υψώνεται πίσω από τον Αβροκόμα και μπροστά από τον Δαρείο, και από δύο κίονες με φύλλα άκανθας, που στηρίζουν τρίποδες. Τα στοιχεία αυτά, όπως και οι γρύπες, δηλώνουν ότι το κυνήγι διεξάγεται σε ένα ιερό άλσος αφιερωμένο στον Απόλλωνα. Παραστάσεις με μικρές ανάγλυφες μορφές υπάρχουν και στον ώμο της ληκύθου. Εδώ εικονίζονται η Νίκη με έναν τοξότη (πιθανόν τον Ηρακλή), μια σκηνή από τη Γιγαντομαχία με τον Δία και την Αθηνά που καταβάλλουν έναν Γίγαντα, και μια σκηνή από τη θεσσαλική Κενταυρομαχία.

Η διακόσμηση του αγγείου συμπληρώνεται με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα. Ενδιαφέρον έχει η απεικόνιση ιστορικών προσώπων που έζησαν στο τέλος του 5ου και στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ., δηλαδή στα χρόνια που κατασκευάστηκε η λήκυθος ή λίγο παλαιότερα, καθώς και η εμφάνιση μελών της βασιλικής οικογένειας της Περσίας και του σατράπη Αβροκόμα. Είναι φανερό ότι θέματα παρμένα από την Ανατολή κέντριζαν το ενδιαφέρον των αγοραστών πολυτελών αττικών αγγείων. Είναι επίσης πιθανόν ότι ο Ξενόφαντος, ο κεραμέας που κατασκεύασε τη λήκυθο, ήταν εγκατεστημένος στο Παντικάπαιο, καθώς υπογράφει, με το εθνικό του (Αθηναίος). Ξέρουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το εθνικό τους όταν δεν βρίσκονταν την πατρίδα τους και αυτό οδηγεί στη σκέψη ότι ο Ξενόφαντος εργαζόταν μακριά από την Αττική.