Η πρώτη μαρτυρία περί εγκαταστάσεως Εβραίων στην Ελλάδα βρίσκεται σε επιγραφή του 3ου π.Χ. αιώνα που κάνει λόγο για κάποιον Εβραίο από τη Βοιωτία, με το όνομα Μόσχος Μοσχίωνος. Η επιγραφή βρέθηκε στον Ωρωπό και χρονολογείται μεταξύ του 300-250 π.Χ.
Φαίνεται ότι οι πρώτοι αυτοί Εβραίοι, ή τουλάχιστον μέρος αυτών, ήταν σκλάβοι που πουλήθηκαν στην Ελλάδα από τους γειτονικούς λαούς, εχθρούς - κατακτητές της Ιουδαίας, από την οποία έφθασαν στην Ελλάδα αρχικά μέσω της Κύπρου, Ιωνίας και των νησιών του Αιγαίου. Μεταξύ των Εβραίων αυτών αναφέρεται ότι ήρθε στη Σπάρτη, την εποχή του Αντιόχου του Επιφανούς, και ο αρχιερέας Ιάσων ο Γ'.
Στο βιβλίο των Μακκαβαίων (Μακκ. Α' 15:23), παραδίδεται κατάλογος Ιουδαϊκών Κοινοτήτων εγκατασπαρμένων στα σημαντικότερα κέντρα της Ελλάδος. Ο κατάλογος αυτός των πόλεων, που χρονολογείται από το 142 π.Χ., καθώς και άλλος παρόμοιος τον οποίο συνέταξε ο ιστορικός Φίλων ο Ιουδαίος, αναφέρει την ύπαρξη Εβραίων στη Σπάρτη, Δήλο, Σικυώνα, Σάμο, Κω, Κρήτη, Θεσσαλία, Βοιωτία, Μακεδονία, Αιτωλία, Αττική, Άργος, Κόρινθο, καθώς και στην Κύπρο.
Η Συναγωγή της Δήλου, θεωρείται ότι είναι η παλαιότερη συναγωγή, η οποία είναι γνωστή ως σήμερα, χρονολογούμενη μεταξύ του 150 ΠΚΕ ως 128 ΠΚΕ. Σύμφωνα με τις πηγές οι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Δήλο κατά τον 2ο αιώνα ΠΚΕ. Τα αρχαιολογικά ευρήματα στη Δήλο αποκαλύπτουν μια πλούσια και ισχυρή εβραϊκή κοινότητα η οποία είχε δικό της κέντρο λατρείας, ίσως το παλαιότερο κτίριο συναγωγής στη Διασπορά. Η πρώτη ανασκαφή στο νησί έγινε το 1896 υπό τη διεύθυνση της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα. Ο Αντρέ Πλασάρ ανακάλυψε στην ανασκαφική περίοδο 1912-1913 ένα κτίριο (GD 80), το οποίο χαρακτήρισε ως εβραϊκό οίκο λατρείας, συναγωγή.
Φαίνεται ότι οι πρώτοι αυτοί Εβραίοι, ή τουλάχιστον μέρος αυτών, ήταν σκλάβοι που πουλήθηκαν στην Ελλάδα από τους γειτονικούς λαούς, εχθρούς - κατακτητές της Ιουδαίας, από την οποία έφθασαν στην Ελλάδα αρχικά μέσω της Κύπρου, Ιωνίας και των νησιών του Αιγαίου. Μεταξύ των Εβραίων αυτών αναφέρεται ότι ήρθε στη Σπάρτη, την εποχή του Αντιόχου του Επιφανούς, και ο αρχιερέας Ιάσων ο Γ'.
Στο βιβλίο των Μακκαβαίων (Μακκ. Α' 15:23), παραδίδεται κατάλογος Ιουδαϊκών Κοινοτήτων εγκατασπαρμένων στα σημαντικότερα κέντρα της Ελλάδος. Ο κατάλογος αυτός των πόλεων, που χρονολογείται από το 142 π.Χ., καθώς και άλλος παρόμοιος τον οποίο συνέταξε ο ιστορικός Φίλων ο Ιουδαίος, αναφέρει την ύπαρξη Εβραίων στη Σπάρτη, Δήλο, Σικυώνα, Σάμο, Κω, Κρήτη, Θεσσαλία, Βοιωτία, Μακεδονία, Αιτωλία, Αττική, Άργος, Κόρινθο, καθώς και στην Κύπρο.
Η Συναγωγή της Δήλου, θεωρείται ότι είναι η παλαιότερη συναγωγή, η οποία είναι γνωστή ως σήμερα, χρονολογούμενη μεταξύ του 150 ΠΚΕ ως 128 ΠΚΕ. Σύμφωνα με τις πηγές οι Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στην Δήλο κατά τον 2ο αιώνα ΠΚΕ. Τα αρχαιολογικά ευρήματα στη Δήλο αποκαλύπτουν μια πλούσια και ισχυρή εβραϊκή κοινότητα η οποία είχε δικό της κέντρο λατρείας, ίσως το παλαιότερο κτίριο συναγωγής στη Διασπορά. Η πρώτη ανασκαφή στο νησί έγινε το 1896 υπό τη διεύθυνση της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα. Ο Αντρέ Πλασάρ ανακάλυψε στην ανασκαφική περίοδο 1912-1913 ένα κτίριο (GD 80), το οποίο χαρακτήρισε ως εβραϊκό οίκο λατρείας, συναγωγή.
Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι η χρήση του κτιρίου ήταν ως αίθουσα συνάθροισης για τους Εβραίους ή τους Σαμαρείτες, οι οποίοι είχαν σταθερή ή έκτακτη παραμονή στη Δήλο. Ωστόσο, η πρωταρχική χρήση του κτιρίου παραμένει αναπάντητη. Κάποιοι από τους ερευνητές πιθανολογούν, ότι το κτίριο ανεγέρθηκε ως ιδιωτική κατοικία ή ως ειδωλολατρικός τόπος συνάντησης, αλλά οι πιο πολλοί πιστεύουν ότι ήταν συναγωγή, ακόμη και στην νεώτερη μορφή του.
Στο κτήριο διακρίνονται πέντε στάδια της κατασκευής. Από αυτά τα δύο χρονολογούνται ως προγενέστερα του 88 ΠΚΕ. Τα υπόλοιπα τρία χρονολογούνται μεταξύ του 88 ΠΚΕ και του τέλους του δεύτερου αιώνα.
Η δομή της μεγάλης αίθουσας, η δεξαμενή νερού, ο προσανατολισμός προς την ανατολή και η απομονωμένη τοποθεσία στον ανατολικό αιγιαλό δεν ευθυγραμμίζονται προς την κατεύθυνση της ερμηνείας του κτηρίου ως ιδιωτική κατοικία, ως τόπο συνάθροισης κάποιας Ένωσης ή παγανιστικό λατρευτικό κτίσμα, αλλά μάλλον επιβεβαιώνουν τη λειτουργία του κτηρίου ως συναγωγή από την πρώτη φάση και ύστερον κατά την Monika Trümper.
Η δομή της μεγάλης αίθουσας, η δεξαμενή νερού, ο προσανατολισμός προς την ανατολή και η απομονωμένη τοποθεσία στον ανατολικό αιγιαλό δεν ευθυγραμμίζονται προς την κατεύθυνση της ερμηνείας του κτηρίου ως ιδιωτική κατοικία, ως τόπο συνάθροισης κάποιας Ένωσης ή παγανιστικό λατρευτικό κτίσμα, αλλά μάλλον επιβεβαιώνουν τη λειτουργία του κτηρίου ως συναγωγή από την πρώτη φάση και ύστερον κατά την Monika Trümper.
Ευρισκόμενη στην ανατολική πλευρά της πόλης της Δήλου, η συναγωγή ήταν κάπως απόμακρα από τις κεντρικές περιοχές της πόλης. Η συναγωγή χτίστηκε στο τμήμα της Δήλου που ονομάζεται “Συνοικία του Σταδίου”(γαλλικά: Quartier du Stade). Σε αυτό το τμήμα της πόλης, σε αντίθεση με την θρησκευτική και εμπορική εστίαση του κέντρου της Δήλου κυριαρχούσαν κυρίως οι κατοικίες, ενώ υπήρχε επίσης ένα μικρό και με εύκολη πρόσβαση λιμανάκι.
Η ίδια η συναγωγή αποτελούνταν από δύο μεγάλα δωμάτια. Υπήρχε επίσης θρόνος και πολλαπλά μαρμάρινα καθίσματα (παγκάκια). Υπήρχαν επίσης και πολλά μικρότερα δωμάτια που επέτρεπαν την πρόσβαση σε μια δεξαμενή νερού.
Η ίδια η συναγωγή αποτελούνταν από δύο μεγάλα δωμάτια. Υπήρχε επίσης θρόνος και πολλαπλά μαρμάρινα καθίσματα (παγκάκια). Υπήρχαν επίσης και πολλά μικρότερα δωμάτια που επέτρεπαν την πρόσβαση σε μια δεξαμενή νερού.
Moses Seat
Αρχαιολογικές έρευνες
Η συναγωγή ανακαλύφθηκε το 1912 από ομάδα Γάλλων αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Αντρέ Πλασάρ (γαλλικά: André Plassart). Η συναγωγή είναι κατανοητό ότι παρέμεινε σε χρήση μέχρι τα τέλη του δεύτερου αιώνα.
Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η μεγάλη αίθουσα, η οποία προφανώς χρησιμοποιούταν με διάφορους ευέλικτους τρόπους, πιθανόν με κινητά έπιπλα, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία για χτιστά καθίσματα ή έδρες, κατά μήκος των τοίχων. Η αίθουσα είναι προσανατολισμένη προς τα ανατολικά, με σειρά από δευτερεύοντες χώρους και δωμάτια στο νότιο άκρο.
Η ταύτιση του κτιρίου ως εβραϊκή συναγωγή σε οποιοδήποτε σημείο στην ιστορία της υπήρξε θέμα συζήτησης. Η αρχική αναγνώριση του κτηρίου ως συναγωγή από τον Αντρέ Πλασάρτ βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις αναθηματικές επιγραφές, οι οποίες αναφέρουν «Θεός Ύψιστος,» γεγονός που θεωρείται συχνά ως ονομασία, στην αρχαιότητα, για Τον Θεό των Εβραίων, αν και όχι αποκλειστικά.
Η χρήση του κτιρίου ως συναγωγή αρχικά αμφισβητήθηκε από τον Μπελλέ Μαζούρ (Belle Mazur) το 1935, αν και το επιχείρημα του έχει περάσει σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητο από τους πιο πρόσφατους ερευνητές. Τα αποδεικτικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής και οι επιγραφές της Συναγωγής, περιπλέκουν, το ζήτημα της ταυτότητας, επειδή η ύπαρξη εκεί της εβραϊκής κοινότητας, δεν απέχει πολύ από την προφανή παρουσία και μιας παράλληλης επίσης κοινότητας Σαμαρειτών στη Δήλο.
Πιο πρόσφατες μελέτες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα αποδεικτικά στοιχεία που υποδηλώνουν ότι το κτίριο αυτό ήταν πράγματι μια συναγωγή είναι αδύναμα στην καλύτερη περίπτωση και χωρίς αμφιβολία παραμένει ένα ανοιχτό αρχαιολογικό ερώτημα.
Επιγραφικές μαρτυρίες
Επιγραφή 1 (ID 2329): Αγαθοκλής και Λυσίμαχος επί προσευχήι (GD 79) 90 μ ΒΔ του (GD 80), 1ος αι. ΠΚΕ
Επιγραφή 2 (ID 2328): Λυσίμαχος υπέρ εαυτού Θεώ Υψίστω χαριστήριον (GD 80), 1ος αι. ΠΚΕ
Επιγραφή 3 (ID 2330): Λαωδίκη Θεώι Υψίστωι σωθείσα ταις υφ' αυτού θαραπήαις ευχήν, 108/107 ΠΚΕ
Επιγραφή 4 (ID 2331): Ζωσάς Παρίος Θεώ Υψίστω ευχήν (GD 80) Αίθουσα Α, 1ος αι. ΠΚΕ
Επιγραφή 5 (ID 2332): Υψίστω ευχήν Μαρκία (GD 80) Αίθουσα Α, 1ος αι. ΠΚΕ
Επιγραφή 6 (ID 2333): [...]γενόμενος ελεύθερος[...], (GD 80) και θεωρείται ότι δεν συνδέεται με την υπόθεση του Πλασάρ, αν και λείπει εκείνο το τμήμα της επιγραφής που θα καθόριζε και έναν τέτοιο συσχετισμό.
Όσον αφορά στον Ύψιστο Θεό, που εμφανίζεται στις 5 από τις έξι παραπάνω επιγραφές, σύμφωνα με την Lidia Matassa θα μπορούσε να απευθύνεται στον Δία Ύψιστο, κάτι που σαφώς αποδυναμώνει το επιχείρημα του Πλασάρ ότι είναι ένδειξη ιουδαϊκού μονοθεϊσμού. Σε μια άλλη μελέτη ο Jörg Lanckau θεωρεί ότι ο όρος Θεός Ύψιστος και Ύψιστος χρησιμοποιήθηκαν τόσο στο παγανιστικό όσο και στο ιουδαϊκό πλαίσιο.
Σαμαρειτική επιγραφή 1 Οι εν Δήλω Ισραελείται οι / απαρχόμενοι εις Ιερόν / Αργαριζείν στεφανούσιν / χρυσώ στεφάνω Σαραπίωνα / Ιάσονος Κνώσιον ευεργεσίας / ένεκεν της εις εαυτούς.
Σαμαρειτική επιγραφή 2 Ισραηλίται οι απαρχόμενοι εις ιερόν άγιον Αργαριζείν / ετίμησαν υαχ Μένιππον Αρτεμιδώρου / Ηρακλειον αυτόν και τους εγγονούς αυτού / κατασκευάσαντα και αναχθέντα εκ των ιδίον επί / προσευχή του θε[ού] ΤΟΝ [------] / ΟΛΟΝ ΚΑΙ ΤΟ [------] και εστεφάνωσαν χρυσώ / στε[φά-]νω και [------] / ΚΑ... / Τ..., περίπου 250–175 ΠΚΕ.
Κατά την άποψη της Lidia Matassa oι σαμαρειτικές επιγραφές δεν μας παρέχουν αξιόπιστη μαρτυρία για την μόνιμη κατοίκηση Σαμαρειτών στη Δήλο.
Η συναγωγή ανακαλύφθηκε το 1912 από ομάδα Γάλλων αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Αντρέ Πλασάρ (γαλλικά: André Plassart). Η συναγωγή είναι κατανοητό ότι παρέμεινε σε χρήση μέχρι τα τέλη του δεύτερου αιώνα.
Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η μεγάλη αίθουσα, η οποία προφανώς χρησιμοποιούταν με διάφορους ευέλικτους τρόπους, πιθανόν με κινητά έπιπλα, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία για χτιστά καθίσματα ή έδρες, κατά μήκος των τοίχων. Η αίθουσα είναι προσανατολισμένη προς τα ανατολικά, με σειρά από δευτερεύοντες χώρους και δωμάτια στο νότιο άκρο.
Η ταύτιση του κτιρίου ως εβραϊκή συναγωγή σε οποιοδήποτε σημείο στην ιστορία της υπήρξε θέμα συζήτησης. Η αρχική αναγνώριση του κτηρίου ως συναγωγή από τον Αντρέ Πλασάρτ βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις αναθηματικές επιγραφές, οι οποίες αναφέρουν «Θεός Ύψιστος,» γεγονός που θεωρείται συχνά ως ονομασία, στην αρχαιότητα, για Τον Θεό των Εβραίων, αν και όχι αποκλειστικά.
Η χρήση του κτιρίου ως συναγωγή αρχικά αμφισβητήθηκε από τον Μπελλέ Μαζούρ (Belle Mazur) το 1935, αν και το επιχείρημα του έχει περάσει σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητο από τους πιο πρόσφατους ερευνητές. Τα αποδεικτικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής και οι επιγραφές της Συναγωγής, περιπλέκουν, το ζήτημα της ταυτότητας, επειδή η ύπαρξη εκεί της εβραϊκής κοινότητας, δεν απέχει πολύ από την προφανή παρουσία και μιας παράλληλης επίσης κοινότητας Σαμαρειτών στη Δήλο.
Πιο πρόσφατες μελέτες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα αποδεικτικά στοιχεία που υποδηλώνουν ότι το κτίριο αυτό ήταν πράγματι μια συναγωγή είναι αδύναμα στην καλύτερη περίπτωση και χωρίς αμφιβολία παραμένει ένα ανοιχτό αρχαιολογικό ερώτημα.
Επιγραφικές μαρτυρίες
Επιγραφή 1 (ID 2329): Αγαθοκλής και Λυσίμαχος επί προσευχήι (GD 79) 90 μ ΒΔ του (GD 80), 1ος αι. ΠΚΕ
Επιγραφή 2 (ID 2328): Λυσίμαχος υπέρ εαυτού Θεώ Υψίστω χαριστήριον (GD 80), 1ος αι. ΠΚΕ
Επιγραφή 3 (ID 2330): Λαωδίκη Θεώι Υψίστωι σωθείσα ταις υφ' αυτού θαραπήαις ευχήν, 108/107 ΠΚΕ
Επιγραφή 4 (ID 2331): Ζωσάς Παρίος Θεώ Υψίστω ευχήν (GD 80) Αίθουσα Α, 1ος αι. ΠΚΕ
Επιγραφή 5 (ID 2332): Υψίστω ευχήν Μαρκία (GD 80) Αίθουσα Α, 1ος αι. ΠΚΕ
Επιγραφή 6 (ID 2333): [...]γενόμενος ελεύθερος[...], (GD 80) και θεωρείται ότι δεν συνδέεται με την υπόθεση του Πλασάρ, αν και λείπει εκείνο το τμήμα της επιγραφής που θα καθόριζε και έναν τέτοιο συσχετισμό.
Όσον αφορά στον Ύψιστο Θεό, που εμφανίζεται στις 5 από τις έξι παραπάνω επιγραφές, σύμφωνα με την Lidia Matassa θα μπορούσε να απευθύνεται στον Δία Ύψιστο, κάτι που σαφώς αποδυναμώνει το επιχείρημα του Πλασάρ ότι είναι ένδειξη ιουδαϊκού μονοθεϊσμού. Σε μια άλλη μελέτη ο Jörg Lanckau θεωρεί ότι ο όρος Θεός Ύψιστος και Ύψιστος χρησιμοποιήθηκαν τόσο στο παγανιστικό όσο και στο ιουδαϊκό πλαίσιο.
Σαμαρειτική επιγραφή 1 Οι εν Δήλω Ισραελείται οι / απαρχόμενοι εις Ιερόν / Αργαριζείν στεφανούσιν / χρυσώ στεφάνω Σαραπίωνα / Ιάσονος Κνώσιον ευεργεσίας / ένεκεν της εις εαυτούς.
Σαμαρειτική επιγραφή 2 Ισραηλίται οι απαρχόμενοι εις ιερόν άγιον Αργαριζείν / ετίμησαν υαχ Μένιππον Αρτεμιδώρου / Ηρακλειον αυτόν και τους εγγονούς αυτού / κατασκευάσαντα και αναχθέντα εκ των ιδίον επί / προσευχή του θε[ού] ΤΟΝ [------] / ΟΛΟΝ ΚΑΙ ΤΟ [------] και εστεφάνωσαν χρυσώ / στε[φά-]νω και [------] / ΚΑ... / Τ..., περίπου 250–175 ΠΚΕ.
Κατά την άποψη της Lidia Matassa oι σαμαρειτικές επιγραφές δεν μας παρέχουν αξιόπιστη μαρτυρία για την μόνιμη κατοίκηση Σαμαρειτών στη Δήλο.
Υψιστάριοι
Source/Photography/Bibliography
French School at Athens
Lidia Matassa, "Unraveling the Myth of the Synagogue on Delos," Bulletin of the Anglo-Israel Archaeological Society 25 (2007): 81-115.
The Ancient Synagogue: The First Thousand Years, Lee I. Levine, Edition: 2, Yale University Press, 2005, pp. 107 ff.
"The Oldest Original Synagogue Building in the Diaspora: The Delos Synagogue Reconsidered," Monika Trümper Hesperia, Vol. 73, No. 4 (Oct. - Dec., 2004), pp. 513-598
Belle D. Mazur, Studies on Jewry in Greece (Athens: Hestia, 1935).
Philippe Brueneau, "'Les Israelites de Delos' et la Juiverie Delienne," Bulletin de Correspondance Hellenique 106 (1982): 465-504.
Jones, L. H., επιμ. (1917-1932). Strabon Geographika. London: Classical Library, σελ. 10, 5.2, 4. 14, 1.6..
Plassart, A. (1913). «La Synagogue juive de Delos». Melanges Holeaux, recueil de memoirs concernant l' antiquite grecque (Paris: Picard): 201–215.
Trümper, Monika (Oct. - Dec., 2004). «The Oldest Original Synagogue Building in the Diaspora: The Delos Synagogue Reconsidered». Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 73 (4): 513–598.
Π.Ι. Χατζηδάκη "Δήλος"
The Ancient Synagogue: The First Thousand Years, Lee I. Levine, Edition: 2, Yale University Press, 2005, pp. 107 ff.
Belle D. Mazur, Studies on Jewry in Greece (Athens: Hestia, 1935).
Δήλος, από την ισοσελίδα: www.jewishmuseum.gr του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδας.
Lidia Matassa, "Unraveling the Myth of the Synagogue on Delos," Bulletin of the Anglo-Israel Archaeological Society 25 (2007): 81-115.
Άλμα πάνω ↑ Lanckau, Jörg (2011). «Hypsistos: Cultural Translation of Jewish Monotheism in the Hellenistic Period». Asiatische Studien Études Asiatiques (Bern: Peter Lang) LXV (4): 868. ISSN 0004-4717.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου