Θέατρο Μεσσήνης

ENGLISH

Θέατρα

Το Θέατρο της Μεσσήνης, για το οποίο μόνον έμμεση μνεία γίνεται από τον Παυσανία (4.32.6), αποκαλύφθηκε ΒΔ του Ασκληπιείου και 50μ. δυτικά της Αγοράς. Κατασκευάστηκε τον 3ο-2ο αι. π.Χ. και είναι από τα μεγαλύτερα της αρχαιότητας. Το πλάτος του φτάνει τα 98.60μ., και η διάμετρος της ορχήστρας του τα 23.46μ. Χρησιμοποιείτο για ψυχαγωγία των πολιτών, αλλά και για συγκεντρώσεις πολιτικού χαρακτήρα, όπως μαρτυρούν τα επιγραφικά ευρήματα.

Στους Ρωμαϊκούς Αυτοκρατορικούς χρόνους(1ος-2ος αι. μ.Χ.) έλαβε τη σημερινή του μορφή μετά από ριζικές μετατροπές, που έγιναν στο κοίλο και στη σκηνή της Ελληνιστικής περιόδου. Η εκτεταμένη καταστροφή του κοίλου οφείλεται κυρίως στους κατοίκους του οικισμού της Πρωτοβυζαντινής και Βυζαντινής εποχής, οι οποίοι μετέτρεψαν το θέατρο της Μεσσήνης σε "λατομείο" αποκομίζοντας οικοδομικό υλικό για τις ανάγκες τόσο του οικισμού, όσο και της γειτονικής Βασιλικής.

Το κοίλον του Θεάτρου της Μεσσήνης εδράζεται σε επίχωση, που συγκρατείται από ισχυρό ημικυκλικό ανάλημμα, το δυτικό τμήμα του οποίου διατηρείται σε καλή κατάσταση. Το ανάλημμα, κτισμένο από ογκώδεις λιθοπλίνθους, έχει ίδια μορφή με τις οχυρώσεις, τις πύλες και τους πύργους της πόλης, και ανά 20 μέτρα περίπου έφερε εντυπωσιακές οξυκόρυφες πυλίδες με εσωτερικά κλιμακοστάσια, που οδηγούσαν στο επάνω διάζωμα. Από εκεί ξεκινούσαν κλιμακοστάσια καθόδου, που κατέληγαν στην ορχήστρα ορίζοντας και τις κερκίδες του οικοδομήματος. Μεγάλη λίθινη εξωτερική σκάλα στη ΒΔ καμπύλη του αναλήμματος οδηγεί στο επάνω διάζωμα τονίζοντας τις αρχιτεκτονικές ιδιομορφίες του κτίσματος.

Στα χρόνια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων Αυγούστου και Τιβερίου(1ος αι. μ.Χ.) η σκηνή και το προσκήνιο αντικαταστάθηκαν εκ θεμελίων. Νέες επισκευές και τροποποιήσεις πραγματοποιήθηκαν με οικονομική χορηγία της πανίσχυρης μεσσηνιακής οικογένειας των Σαιθιδών, γύρω στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ.

Η ρωμαϊκή σκηνή διατηρείται αρκετά καλά. Η πρόσοψή της κατασκευάστηκε πολυώροφη (τουλάχιστον τριώροφη) με θύρες, αψίδες και κόγχες. Λευκοί και πολύχρωμοι αράβδωτοι κίονες από μάρμαρο αλλά και από γρανίτη χρησιμοποιήθηκαν για τον σκοπό αυτό. Η κιονοστοιχία της κάτω σειράς είχε επίστεψη από κορινθιακά κιονόκρανα, ενώ στις ανώτερες είχαν τοποθετηθεί κιονόκρανα ιωνικά και αιγυπτιάζοντα. Τα στοιχεία αυτά του Θεάτρου της Μεσσήνης προοιωνίζουν τα κολοσσιαία θέατρα και αμφιθέατρα των ρωμαϊκών χρόνων.

Το ισόγειο τμήμα της σκηνής αποτελείται από κεντρική ημικυκλική κόγχη, και από δύο ορθογώνιες, δεξιά και αριστερά της. Σε κάθε κόγχη υπήρχαν δύο βάθρα για την ανίδρυση έξι συνολικά μαρμάρινων αγαλμάτων ευεργετών και άλλων προσώπων. Στις μικρότερες κόγχες των επάνω ορόφων της σκηνής είχαν τοποθετηθεί αγάλματα, ενώ ανδριάντες πνευματικών ανδρών και ευεργετών είχαν στηθεί και γύρω στην ορχήστρα του κτίσματος.

Το Θέατρο της Μεσσήνης φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε ήδη στα τέλη του 3ου με αρχές του 4ου αι. μ.Χ. Τούτο συμπεραίνεται από την χρήση λιθοπλίνθων του αναλήμματος του κοίλου στην τελευταία οικοδομική φάση της Κρήνης Αρσινόης, η οποία ανάγεται στους χρόνους του Διοκλητιανού (284-305 μ.Χ.).

Source/ Photography/Bibliography

http://www.ancientencyclopedia.ga
 Auberger J., Pausanias et les Messéniens: une histoire d’amour, REA 94 (1992), 187 – 19.
Baldassarra D., Famiglie aristocratiche di Messene in epoca imperiale (Tesi di Laurea, Universita di Venezia), 1999.
Barr-Sharrar B., A Plakettenvase from Ancient Messene, in Κερμάτια Φιλίας, Τιμητικός τόμος για τον Ιω. Τουράτσογλου, Αθήνα 2009, τομ. Β., 441-449.
Bauslaugh R.A., Messenian Dialect and Dedications of the Methanioi, Hesperia 59 (1990), 661-668.
Biagetti Cl., La Messenia e gli Eraclidi, La Parola del Passato CCCLXIX (2009), 411-451.
Böhringer D., Heroenkulte in Griechenland von der geometrischen bis zur klassischen Zeit. Attika, Argolis, Messenien, Freiburg 1998 (Dissertation).
Bourbou Chr., The People of Early Byzantine Eleutherna and Messene (6th-7th c.) A bioarchaeological approach, Athens 2004.
Broucke P.B.F.J., The Heroon at Messene: New Observations on Order, Style, and Date, Paper Delivered at the Annual Meeting of the Archaeological Institute of America, Montréal.(6-8/01).
Cooper F. A. & Fortenberry D., The Heroon at Messene, AJA 97 (1993), 337.
Cooper F., Scamilli Impares and the Heroon at Messene, στο Haselberger L. (ed.), Appearance and Essence Refinements of Classical Architecture-Curvature, Philadelphia 1997, 97-112.
Cooper Fr., Reconstruction and Design of the Heroon at Messene, στο Ito J. (ed.), Symposium for International Collaborative Studies on Ancient Messene, Kumamoto 2002, 40-43.
Deligiannakis G., Two Late-Antique statues from ancient Messene, BSA 100 (2005), 387-406.
Deshours N., Cultes de Déméter, d’ Artémis Ortheia et culte impérial à Messène (Ier s. av. notre ére-Ier s. de notre ére), ZPE 146 (2004), 115-127.
Deshours N., La légende et le culte de Messène ou comment forger l’identité d’ une cité, REG 106(1993), 39 – 60.
Deshours N., Les institutions civiques de Messène à l’époque hellénistique tardive, ZPE 150, 134–146.
 Deshours N., Les Messéniens, le règlement des Mystères et la consultation de l’ oracle d’ Apollon Pythéen à Argos, REG 112 (1999), 463-484.
Deshours N., Les Mystères d’ Andania. Ėtude d’épigraphieet d’histoire religieuse (Ausonius Scripta Antiqua 16), Bordeaux 2006.
Felten Fl. και Reinholdt Cl., Das Brunnenhaus der Arsinoe in Messene, στο Mitsopoulos-Leon V. (ed.), Forschungen in der Peloponnes. Akten des Symposions anläßlich der Feier “100 Jahre Österreichisches Istitut Athen”, Athen 2001, 307–323.
Figueira T., The Evolution of the Messenian Identity, in Hodkinson S. and Powell A. (eds.), Sparta: New Pespectives, London 1999, 227 κ.ε.
Fröhlich P., Les institutions des cités de Messénie à la basse époque hellénistique, in Renard J. (ed.), Le Péloponnèse. Archéologie et histoire, Rennes 1999, 229 -242.
Grandjean C., Contremarques et monnaies messèniennes et spartiates des débutes du principat, BSFN 47 (1992), 298-301.
Grandjean C., Les Messéniens de 370/369 au Ier siècle de notre ère. Monnayages et histoire (BCH Suppl. 44), Athènes–Paris 2003.
Grandjean C., Monnaies et circulation monétaire à Messène du second siècle av. J.C. au premier siècle ap. J.C., Topoi 7/1 1997, 115-122.
Habicht Chr., Neues aus Messene, ZPE 130 (2000) 121–126.
Habicht Chr., Zwei Familien aus Messene, ZPE 115 (1997), 125-127.
Hayashida Y., Survey and Reconstruction of the Asklepieion at Messene, στο Ito J. (ed.), Symposium for International Collaborative Studies on Ancient Messene, Kumamoto 2002, 31-40.
Hoepfner W., Der Stadtplan von Messene, AAA 35-38 (2002-2005), 223-228.
Ito J., Architectural Studies of the three Grave Monuments in the Gymnasium Complex at Ancient Messene, Kumamoto 2002.
Ito J., Survey and Reconstruction of the Grave Monuments at Messene, στο Ito J. (ed.), Symposium for International Collaborative Studies on Ancient Messene, Kumamoto 2002, 1-10.
Katsumata T., Sculptures from the Grave Monument K1, στο: Ito J. (ed.), Symposium for International Collaborative Studies on Ancient Messene, Kumamoto 2002, 10-15.
Luraghi N., Becoming Messenian, JHS 122 (2002), 45-69.
Luraghi N., Messenian Kulte und messenische Identität im hellenistischer Zeit, in Funke P. & Haake M. (eds.), Kult Politik–Ethnos: Überregionale Heiligtümer im Spannungsfeld von Kult und Politik, Historia Eizalschriften 189, 2006, 169-196.
Luraghi N., Pausania e I Messenii: interpretazioni minime, RFIC (2005) 133, 177-201.
Luraghi N., Pausania e la fondatione di Messene sullo Stretto, note di lettura, RFIC 122 (1994), 140-151.
Luraghi, N., Messenian Ethnicity and the Free Messenians, in Funke P., and Luraghi N. (eds.), The Maggi S., Sul tempio di Messene a Messene, Athenaeum 84 (1996), 260-265.
Migeotte L., La date de l’oktôbolos eisphora de Messène, Topoi 7/1 (1997), 51-61.
Morizot Y., Artémis Limnatis, sanctuaires et functions, στο Docter R.F. & Moormann E.M. (εκδ.), Classical Archaeology towards the Third Millenium: Reflections and Perspectives, Proceedings of the XV the International Congress of Classisal Archaeology, Amsterdam, July 12-17 1998, Amsterdam 1999 (Allard Pierson Series 12 ), 270 – 272.
Morizot Y., Le hiéron de Messènè, BCH 118 (1994), 399-405.
Müth S., Eigene Wege. Topographie und Stadtplan von Messene in spätklassisch-hellenistischer Zeit, Rahden 2007.
Müth-Herda S., Street Network and Town Planning of Ancient Messene, in Ito J. (ed.), Symposium for International Collaborative Studies on Ancient Messene, Kumamoto 2002, 16-30.
Müth-Herda S., Messene: Topographie und Stadtplan in spätklassischer und hellenistischer Zeit (Dissertation), Berlin 2005.
Nobis G., Archäozoologische Studien an Tierresten aus Alt-Messene/Ithome (SW-Peloponnes, Griechenland), Grabungen 1992 bis 1996, in Buitenhuis H., Prummel W., Animals and Man in the Past: Essays in honour of Dr. A. T. Clason emeritus professor of archaeozoology Rijksuniversiteit Groningen, the Netherlands, Groningen 2001, 95-121.
Nobis G., Tieropfer aus einem Heroen-und Demeterheiligtum des antiken Messene (SW-Peloponnes, Griechenland), Grabungen 1992 bis 1996, Tier und Museum 5.4 (1997), 97-111.
Nobis, G., Die Tierreste aus dem antiken Messene: Grabung 1990/91, στο Kokabi M., Wahl J. (εκδ.), Beiträge zur Archäozoologie und Prähistorischen Anthropologie, Forschungen und Berichte zur Vor- und Frügeschichte in Baden-Württemberg 53, Stuttgart 1994, 297-313.
Reinholdt Cl., Das Brunnenhaus der Arsinoë in Messene, Wien 2009.
Sève M., Le dossier épigraphique du sculpteur Damophon de Messène, Ktema 33 (2008), 117-128.
Sidiropoulos Kl., A hoard of denarii and early roman Messene, Proceedings of XVI Int. Numismatic Congress, Glasgow 2009, 1025-36.
Sineux P., Á propos de l’ Asclépieion de Messène: Asclépios poliade et guérisseur, REG 110 (1997), 1-24.
Sioumpara Ε., Der Asklepiostempel von Messene auf der Peloponnes. Untersuchungen zur hellenistischen Tempelarchitektur (Dissertation), 2011.
Themelis P., Architectural Terracottas from Messene, in Winters N.A (ed.), Proceedings of the International Conferrence on Greek Architectural Terracottas of the Classical and Hellenistic Periods, Athens, December 12-15, 1991, Hesperia Supplement 27 (1994), 141-169, pl. 48-56.
Themelis P., Artemis Ortheia at Messene, the Epigraphical and the Archaeological Evidence, in Hägg R. (ed.), Ancient Greek Cult Practice from the Epigraphical Evidence, International Seminar at the Swedish Institute at Athens 22-24 November 1991, Stockholm 1994, 101-122.
Themelis P., Bourbou Chr., Child Burials from Messene, in Morizot Y. (ed.), L'enfant et le mort dans l'antiquité, Paris 2011.
Themelis P., Cults on Mount Ithome, Kernos 17 (2004), 143-154.
Themelis P., Damophon of Messene. New Evidence, in Sheedy K. (ed.), Archaeology in the Peloponnese. New Excavations and Research, Oxford 1994, 1-37.
Themelis P., Damophon von Messene: Sein Werk im Lichte der neuen Ausgrabungen, AntK 36 (1993) 24-40.
Themelis P., Damophon, in Palagia O. and Pollitt J.J. (eds.), Personal Styles in Greek Sculpture (YCS 30), Cambridge 1996, 154-187.
Themelis P., Das Gymnasion von Messene in der römischen Zeit, in Reusser Chr. (ed.), Griechenland in der Kaiserzeit, Neue Funde und Forschungen zu Skulptur, Architektur und Topographie, Bern 2001, 9-20.
Themelis P., Das Stadion und das Gymnasion von Messene, Nikephoros 22 (2010).
Themelis P., Die Agora von Messene, in H. Frielinghaus and J. Stroszeck (ed.), Neue Forschungen zu griechischen Städten und Heiligtümern, Festschrift für Burkhardt Wesenberg, Möhnesee-Warmel 2010.
Themelis P., Die Statuenfunde aus dem Gymnasion von Messene, NüBlA 15(1998/99, 2000), 59-84.
Themelis P., Messene, Recent Discoveries (Sculpture), in Stamatopoulou M. – Yeroulanou M. (eds.), Excavating Classical Culture: Recent Archaeological Discoveries in Greece, Oxford 2002, 229-243.
Themelis P., Monuments guerriers de Messéne, in Frei-Stolba R. and Gex K. (eds.), Recherches récents sur le monde hellénistique, Actes du colloque en l’honneur de Pièrre Ducrey, Lausanne 20-21 Nov. 1998, Bern 2001, 199-216.
Themelis P., Roman Messene The Gymnasium, in Salomies O. (εκδ.), The Greek East in the Roman Context, Proceedings of a Colloquium organized by the Finnish Institute at Athens May 21 and 22, 1999, Helsinki 2001, 119 – 126.
Themelis P., The cult of Isis in Ancient Messene, in Veymiers R. (ed.), IVe Colloque International sur les Études Isiaques, Liège 2011.
Themelis P., The Economy and Society of Messenia under Roman Rule, in A.D. Rizakis (ed.), Roman Peloponnese III. Society, Economy and Cultutre in the Imperial Roman Order: Continuity and Innovation, Meletemata XX, Athens 2010.
Themelis P., The Messene Theseus and the Ephebes, in Buzzi S. et alii (eds.), Zona Archaeologica, Festschrift für Hans Peter Isler zum 60. Geburstag, Bonn 2001, 407-419.
Themelis P., The Sanctuary of Demeter and the Dioscouroi at Messene, in Hägg R. (ed.), Ancient Greek Cult Practice from the Archaeological Evidence, International Seminar held at the Swedish Institute at Athens 22-24 October 1993, Stockholm 1998, 157-186.
Toma N.-M., Die Bauornamentik der Stoen des Asklepieions von Messene. Zur Typologie, chronologischen Einordnung unf Funktion der Figuralkapitelle, Berlin 2006 (Magisterarbeit).
Torelli M., L’Asklepieion di Messene , lo scultore Damofonte e Pausania, in Capecchi G. (eds.), In Μemoria di Enrico Pariboni vol. ΙΙ, Archaelogica 125, Roma 1998, 465–483.
Tsivikis N., Considerations on some Bronze Buckles from Byzantine Messene, in B. Böhlendorf-Arslan (ed.), Byzantinische Kleinfunde im Archäologischen Kontext, DAII, Constantinople 2011.
Zunino M.L., Hiera Messeniaka, Udine 1997
Αναγνωστάκης Η. και Πούλου Ν., Η πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη (5ος-7ος αιώνας) και προβλήματα της Χειροποίητης Κεραμικής στη Πελοπόννησο, Σύμμεικτα 11 (1997) 229-319.
Γαλανού Αμ. και Δογάνη Ι., Ο Ερμής της Αρχαίας Μεσσήνης: Εφαρμογή τεχνολογίας Laser για απομάκρυνση ιζηματογενών αποθέσεων, Αρχαιολογία 85 (2002) 87-94.
Γιαγκάκη Α., Γραπτή εφυαλωμένη κεραμική από την ανασκαφή της αρχαίας Μεσσήνης, ΔΧΑΕ περ. Δ, ΚΖ΄ (2006), 435-444.
Γιαγκάκη, Α., Υστερορωμαϊκά πήλινα ενσφράγιστα "ιγδία" από την αρχαία Μεσσήνη, Βυζαντινός Δόμος 16 (2007-8), 35-67.
Θέμελης Π., Yστερορωμαϊκή και Πρωτοβυζαντινή Mεσσήνη, στo Θέμελης Π. - Kόντη B. (εκδ.), Πρωτοβυζαντινή Mεσσήνη και Oλυμπία: Aστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο, Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Aθήνα 29-30 Mαΐου 1998, Aθήνα 2002, 20-58.
Θέμελης Π., Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από τη Μεσσήνη, στο ΣΤ’ Επιστημονικό Συνέδριο Ελληνικής Κεραμεικής, Βόλος 2004, 409-438, πίν. 183-194.
Θέμελης Π., O Δαμοφών και η δραστηριότητά του στην Aρκαδία, στο Coulson W.D. and Palagia O. (εκδ.), Sculpture from Arcadia and Laconia, Proceedings of an International Conference, American School of Classical Studies at Athens 10-14 Αpril 1992, Oxford 1993, 99-109.
Θέμελης Π., O Δαμοφών στην Kύθνο, στο Mενδώνη Λ. και Mαζαράκης A. (εκδ.), Κέα- Kύθνος: Ιστορία και Αρχαιολογία, Aθήνα 1998. 437–448.
Θέμελης Π., Tο Στάδιο της Mεσσήνης, στο Coulson W. and Kyrieleis H. (εκδ.), Πρακτικά Συμποσίου Oλυμπιακών Aγώνων 5-9 Σεπτεμβρίου 1988, Aθήνα 1992, 87-91, πίν. 38-55.
Θέμελης Π., Αρχαία Μεσσήνη - Αρχαία Κορώνη (Βίοι Παράλληλοι), στο Ομηρική Αιπεία - Αρχαία Κορώνη - Πεταλίδι: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, Αύγουστος 2005, Πεταλίδι 2009, 35-44.
Θέμελης Π., Αρχαία Μεσσήνη, ο χώρος και τα μνημεία (Ειδική Έκδοση Περιφέρειας Πελοποννήσου), Αθήνα 1998.
Θέμελης Π., Ήρωες και ηρώα στη Μεσσήνη, Αθήνα 2000.
Θέμελης Π., Αρχαία Μεσσήνη: Μνημεία, χώρος, άνθρωποι (εκδόσεις ΜΙΛΗΤΟΣ), Αθήνα 2010.
Θέμελης Π., Η Ανδανία και οι κώμες της Μεσσήνης, Μεσσηνιακά Χρονικά 4 (2008-2009), 1-8.
Θέμελης Π., Η Αρχαία Μεσσήνη. Οδηγός του χώρου και του Μουσείου (έκδοση ΤΑΠΑ), Αθήνα 2003.
Θέμελης Π., Η ελληνιστική κεραμική της Μεσσήνης, στο Ελληνιστική Κεραμική από την Πελοπόννησο, Αθήνα 2005, 95-106.
Θέμελης Π., Κρίμα περι Μεσσηνίων και Μεγαλοπολιτών, στο Πίκουλας Γ. (επιμ.), Ιστορίες για την Αρχαία Αρκαδία, Στεμνίτσα 2008, 211-222.
Θέμελης Π., Μεσσηνίας οίνος και Διόνυσος, στο Πίκουλας Γ. (εκδ.), Οίνον Ιστορώ ΙΧ, Αθήνα 2009, 93-113.
Θέμελης Π., Τα Κάρνεια και η Ανδανία, στο Σημαντώνη-Μπουρνιά Ε., Λαιμού Α., Μενδώνη Λ. και Κούρου Ν. (εκδ.), Αμύμονα Έργα, Τιμητικός Τόμος για τον καθηγητή Βασίλη Κ. Λαμπρινουδάκη, Αθήνα 2007, 509-528.
Θέμελης Π., Το Θέατρο της Μεσσήνης (εκδ. ΔΙΑΖΩΜΑ) Αθήνα 2010.
Θέμελης Π., Το Πρόγραμμα της Ανασκαφής στην Αρχαία Μεσσήνη και η Δημοσίευση της, Ο Μέντωρ 60 (2001), 198-219.
Θέμελης Π., Κόντη Β. (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία: Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο, Αθήνα 2002, 99-124.
Ματθαίου Α., Δύο ιστορικές επιγραφές της Μεσσήνης, στο Mitsopoulos-Leon V. (εκδ.), Forschungen in der Peloponnes, Akten des Symposions anläßlich der Feier “100 Jahre Österreichisches Istitut Athen”, Athen 2001, 221-231.
Μπαρδάνη Βούλα, Παλαιοχριστιανικές επιγραφές Μεσσήνης, στο Θέμελης Π., Κόντη Β.(επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία: Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο, Αθήνα 2002, 82-98.
Μπίρταχας Π., Μεσσήνη, το Ωδείο και το Ανατολικό Πρόπυλο, Αθήνα 2008.
Μπίρταχας Π., Στερέωση-Αναστήλωση Ωδείου και Ανατολικού Προπύλου στο Ασκληπιείο της Αρχαίας Μεσσήνης, στο Χαρκιολάκης Ν. (επιμ.), Αποκατάσταση Μνημείων, Αναβίωση Ιστορικών Κτηρίων στην Πελοπόννησο, τομ. Α΄, Αθήνα 2008, 58-95.
Πέννα B., Nομισματικές μαρτυρίες για τη βυζαντινή Mεσσηνία, Παμμεσσηνιακή-Aφιέρωμα, Aπρίλιος 1996, 7-13.
Πέννα Β., Λαμπροπούλου Ά., Αναγνωστάκης Η., Γλυπτά μεταβατικών χρόνων από τη Βασιλική του Θεάτρου της αρχαίας Μεσσήνης, Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου Βυζαντινής Γλυπτικής, Σεπτέμβριος 2000, Αθήνα 2008.
Πούλου-Παπαδημητρίου Ν., Βυζαντινές πόρπες. Η περίπτωση της Μεσσήνης και της Ελεύθερνας, στο Θέμελης Π., Κόντη Β. (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία: Αστικός και Αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο, Αθήνα 2002, 125-136.
Σιδηρόπουλος Kλ., Tα νομίσματα ως μάρτυρες της Mεσηνιακής ιστορίας, Παμμεσσηνιακή-Aφιέρωμα, Aπρίλιος 1996, 1-7.
 Σιδηρόπουλος Κλ., Η νομισματική κυκλοφορία στην υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη: Τυπικό παράδειγμα ή ιστορική εξαίρεση; στο Θέμελης Π., Κόντη Β. (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία: Αστικός και Αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο, Αθήνα 2002, 99-124.
 Χλέπα Ε.-Α., Η Αρκαδική Πύλη του τείχους της Αρχαίας Μεσσήνης: Εργασίες Αποκατάστασης-Αναστήλωσης, στο Χαρκιολάκης Ν. (επιμ.), Αποκατάσταση Μνημείων, Αναβίωση Ιστορικών Κτηρίων στην Πελοπόννησο, τομ. Α΄, Αθήνα 2008, 30-57.
 Χλέπα Ε.-Α., Μεσσήνη, το Αρτεμίσιο και οι Οίκοι της Δυτικής Πτέρυγας του Ασκληπιείου, Αθήνα 2001.
Hellenic Interior Ministry (18 March 2001). Δείτε τη Διοικητική Διαίρεση (in Greek). Hellenic Interior Ministry.. The previous Kapodistrias organization of all the communities in Greece. The populations are from the Census of 2001.
η Βουλή (11 August 2010), "ΤΕΥΧΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ", NOMOΣ ΥΠ’ΑΡΙΘ. 3852: Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης − Πρόγραμμα Καλλικράτης (PDF) (in Greek), ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. Part 2 of the Kallicratis Plan law, No. 3852, by the Hellenic Parliament (Βουλή), publishing a table of all the official communities of Greece arranged in hierarchical order. The lowest-level populations are from the Census of 2001. All higher-level populations are the sums of the appropriate lower-level populations.
https://en.wikipedia.org
Themelis, Petros G (2010) [2009]. "Ancient Messene: An Important Site in SW Peloponnesus" (PDF). The Australian Archaeological Institute at Athens Bulletin. 7: 28–37.
https://www.culture.gr/