Δερβένι, Θεσσαλονίκης

Δερβένι (Νεκρόπολη Δερβενίου/νεκρόπολη της αρχαίας Λητής)

Αρχαιολογικός χώρος, Πολιτιστική κληρονομιά ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ , ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , ΕΛΛΑΔΑ

Δερβένι, 54500 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ , ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ , ΕΛΛΑΔΑ

Η λέξη Δερβένι ή Ντερβένι (ουδετέρου γένους) προέρχεται από την τουρκική λέξη "ντερβέν" που και αυτή είναι πραραφθορά της περσικής "ντερμπέντ". Στην ελληνική γλώσσα άρχισε να χρησμοποιείται την περίοδο της Τουρκοκρατίας και διατηρήθηκε μέχρι και μετά την Επανάσταση του 1821, ως γεωγραφικός προσδιορισμός στενής διάβασης διαμέσου ορεινών όγκων, καθώς και είσοδος ή έξοδος πύλης προς ευρύτερη περιοχή. Συνώνυμη ήταν επίσης και η λέξη "κλεισώρεια", ή (περισσότερο σε χρήση), "Κλεισούρα".

Ο όρος Δερβενάκι ή Ντερβενάκι προέρχεται επίσης από την τουρκική λέξη "Ντερβενάκ" που σημαίνει μικρό σε μήκος πέρασμα ή δίοδος.

Οι τάφοι του Δερβενίου, επτά συνολικά, κιβωτιόσχημοι, λακκοειδείς και ένας μακεδονικός, που δεν απέχουν πολύ χρονικά μεταξύ τους, φαίνεται ότι κατασκευάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν κατά το διάστημα μεταξύ 320-300 π.Χ. ή 310-290 π.Χ.. Πρόκειται για αξιόλογα μνημεία επιμελημένης κατασκευής και με ιδιαίτερη φυσιογνωμία το καθένα. Αποκαλύφθηκαν τυχαία το 1962 στην περιοχή του Δερβενίου, κατά τις εργασίες διάνοιξης του δρόμου, 10 χλμ. ΒΔ της Θεσσαλονίκης.

Η διάταξή τους υπαγορεύτηκε προφανώς από το τότε φυσικό ανάγλυφο της περιοχής και τις υψομετρικές καμπύλες, οι οποίες καθόρισαν και την πορεία της αρχαίας οδού. Δεν αποτελούν τμήμα οργανωμένου νεκροταφείου πόλεως.

Φαίνεται ότι έχουν κατασκευαστεί κατά μήκος της κεντρικής οδικής αρτηρίας, η οποία συνέδεε τη Λητή με τη Θεσσαλονίκη, η δυτική πύλη της οποίας έφερε την επωνυμία «Ληταία».

Αργυρός κάδος από το νεκροταφείο του Δερβενίου

Ξεχωρίζουν οι τάφοι Α και Β όχι μόνο με το μέγεθος, αλλά και με την αφθονία των κτερισμάτων τους, ο Β μάλιστα μπορεί να χαρακτηριστεί μνημειακός χάρη και στην τελειότητα των αναλογιών του.

Τάφος Α: Κτιστός κιβωτιόσχημος τάφος. Εσωτερικά ήταν επιχρισμένος με λευκό κονίαμα και έφερε, σε ύψος 0,57μ. από το δάπεδο, διακοσμητική ζώνη με πλοχμό από κυανά φύλλα και καρπούς σε ερυθρό έδαφος, πλάτους 0,065μ., η οποία περιβαλόταν επάνω από κίτρινη ταινία και κάτω από κυανή. Ο τάφος ήταν γεμάτος με χάλκινα και πήλινα αγγεία, σκεύη, κοσμήματα και διάφορα μικροαντικείμενα. Πεσμένος προς το βόρειο τοίχο βρέθηκε χάλκινος κρατήρας με ελικοειδείς λαβές και σπαράγματα υφάσματος που περιείχαν τα υπολείμματα της καύσης του νεκρού, τμήματα από χρυσό στεφάνι με φύλλα δρυός και θραύσματα ξύλινου στελέχους στεφανιού με χάλκινα επίχρυσα φύλλα και πήλινους επίχρυσους καρπούς. Στα κατάλοιπα της πυράς του νεκρού, πάνω από τις καλυπτήριες λιθόπλινθους εντοπίστηκαν αιχμές δοράτων και σαυρωτήρες, ζεύγος χάλκινων περικνημίδων, ασημένια και χάλκινα ελάσματα από θώρακα ή ασπίδα καθώς και υπολείμματα ιπποσκευής. Εξαιρετικής σημασίας εύρημα αποτελεί ο κύλινδρος απανθρακωμένου παπύρου που βρέθηκε στο παχύ στρώμα της πυράς. Ανήκει στην ορφική γραμματεία και υπομνηματίζεται λεξιλογικά και ερμηνεύεται αλληγορικά ένα αρκετά παλιότερο από την εποχή του ορφικό ποίημα με κοσμογονικό και θεογονικό περιεχόμενο, ένα θρησκευτικό κείμενο που προτείνει μια θεογονία διαφορετική από την επίσημη Ησιόδεια. Εκτός από τον πάπυρο, ένα ακόμη εύρημα της πυράς έχει ιδιαίτερη σημασία και είναι τα θραύσματα από έξι τουλάχιστον πήλινα κιονόκρανα δωρικού ρυθμού, τα οποία ανήκαν σε ξύλινη ορθογώνια κατασκευή, που είχε πιθανώς τη μορφή δωρικού μονόπτερου να?σκου, πάνω στην οποία τοποθετήθηκε η κλίνη με το νεκρό άνδρα, ενώ στο κενό μεταξύ των κιόνων τα ξύλα της πυράς.

Τάφος Β: Κιβωτιόσχημος τάφος, κτισμένος κατά το ισόδομο σύστημα. Έφερε εσωτερικά ασβεστοκονίαμα δύο αποχρώσεων σε δύο ισοϋψείς επάλληλες ζώνες, κόκκινου χρώματος και λευκού με οριζόντιο συνεχόμενο πλοχμό κλαδιών ελιάς με κυανέρυθρα φύλλα και μελανούς καρπούς. Μπορεί να χαρακτηριστεί και μνημειακός χάρη στην τελειότητα των αναλογιών του (3,06x1,53μ.). Η ευρυχωρία του θαλάμου επέτρεψε την άνετη διάταξη των κτερισμάτων σε σαφώς διακρινόμενες συστάδες. Ξεχωριστή θέση κατέχει ο περίφημος χάλκινος «Κρατήρας του Δερβενίου» με τις ανάγλυφες διονυσιακές παραστάσεις στο σφυρήλατο κορμό του, ο οποίος δέχτηκε την τέφρα ενός άνδρα και μιας νεαρής γυναίκας, ίσως της συζύγου του. Τα υπολείμματα των απανθρακωμένων οστών ανήκουν σε άνδρα ηλικίας 35-50 ετών και σε γυναίκα μικρότερης ηλικίας. Το γεγονός ότι το σώμα της τοποθετήθηκε στην ίδια πυρά, τα καμένα οστά της περισυνελέγησαν επιμελώς, τυλίχτηκαν σε πορφυρό ύφασμα και τοποθετήθηκαν μαζί μ? αυτά στον ίδιο κρατήρα, δείχνει αφενός τη στενή σχέση της με τον άνδρα, συζυγική, και αφετέρου την υψηλή κοινωνική της θέση. Η επιγραφή από αργυρά ένθετα γράμματα γύρω στο ιωνικό κυμάτιο του χείλους, Αστιούνειος Αναξαγοραίοι ες Λαρίσας, δηλώνει πιθανότατα τον κάτοχο του κρατήρα, ο οποίος ήταν μέλος οικογένειας Θεσσαλών που ζούσε εξορισμένη στη Μακεδονία από το 344 π.Χ. Μεγάλος αριθμός ασημένιων και χάλκινων σκευών και αγγείων, πήλινων και αλαβάστρινων αγγείων καθώς και σιδερένιων και χάλκινων όπλων, ιπποσκευής, είδη ενδυμασίας και εξαρτήματα κιβωτιδίων αλλά και κοσμήματα και ένα τέταρτο χρυσού στατήρος Φιλίππου Β΄ συμπληρώνουν τον πλούτο της ταφής και τονίζουν την ιδιαίτερη κοινωνική θέση των νεκρών.

Τοπογραφικό σχέδιο περιοχής

Ο κιβωτιόσχημος τάφος στο Δερβένι

Στο δυτικό όριο του νεκροταφείου του Δερβενίου, εντός του ταφικού συνόλου Α, εντοπίστηκε ο κιβωτιόσχημος τάφος Ι. Ο τάφος είναι τοποθετημένος πάνω στο λαξευτό δρόμο του μακεδονικού τάφου ΙΙΙ, τον οποίο τέμνει.

Καλυπτόταν από πέντε πλάκες και βρέθηκε συλημένος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ζωγραφική διακόσμηση του τάφου, η οποία αναπτύσσεται σε τρεις ζώνες καθ΄ ύψος.

Στην ανώτερη από αυτές αποδίδονται αντικείμενα που σχετίζονται με τον καλλωπισμό και τη γυναικεία κομψότητα, την ενδυμασία, αλλά και γενικότερα με τις λατρευτικές συνήθειες και τις καθημερινές ασχολίες της νεκρής που ενταφιάστηκε εδώ.

Χρονολογείται στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ.

Παρότι συλημένος ο τάφος, η επιβεβαίωση της ταυτότητας του νεκρού προέκυψε από τη μελέτη του τοιχογραφικού διάκοσμου, που αναπτύσσεται σε τρεις ζώνες καθ” ύψος και περιλαμβάνει αντικείμενα γυναικείας κοκεταρίας, όπως ένας καθρέφτης, μια βεντάλια, μια κοσμηματοθήκη, αγγεία με αρωματικά έλαια και αρώματα και παραστάσεις που παραπέμπουν σε έθιμα της εποχής, ταφικές τελετουργίες, αλλά και σε γάμο.

Σε νεαρό κορίτσι ανήκει ο κιβωτιόσχημος τάφος Ι στο Δερβένι που εντάσσεται στο δυτικό όριο του νεκροταφείου, μέσα στο ταφικό σύνολο Α και χρονολογείται στην εποχή του Κάσσανδρου, αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα.

«Μια ομάδα των απεικονιζόμενων αντικειμένων συσχετίζεται καταρχήν με τη γυναικεία κοκεταρία και τον καλλωπισμό και τέτοια είναι ένας καθρέφτης, μια βεντάλια, μία ξύλινη κοσμηματοθήκη.

Με τη γυναικεία ενδυμασία σχετίζονται ένα διάφανο ύφασμα και ζεύγος κλειστών υποδημάτων, ενώ απεικονίζονται αγγεία και θυμιατήρια»,

«Τα παραπάνω αντικείμενα εμπεριέχουν πολλαπλούς συμβολισμούς, οι οποίοι παραπέμπουν όχι μόνο στο τελετουργικό της ταφής και στα έθιμα που κυριαρχούν στην κοινωνία της ελληνιστικής εποχής στην αρχαία Μακεδονία, αλλά και στην τελετουργία του γάμου. Περιγράφουν παράλληλα τις αρετές της νεαρής νεκρής κοπέλας, το κοινωνικό status και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις της ίδιας, του οικογενειακού περιβάλλοντος, αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας στην οποία αυτή εντάσσεται».

Κρατήρας του Δερβενίου