Η Νικόπολη της Ηπείρου, το όνομα της οποίας εμπεριέχει τη λέξη νίκη, είναι κτισμένη στη χερσόνησο, η οποία χωρίζει τον Αμβρακικό κόλπο από το Ιόνιο πέλαγος. Βρίσκεται απέναντι από το Άκτιο και 6 χιλ. βόρεια από την Πρέβεζα. Θαλάσσιοι και χερσαίοι δρόμοι οδηγούσαν στη Νικόπολη και την κατέστησαν σημαντικό εμπορικό κέντρο. Η πόλη ιδρύθηκε ως σύμβολο της μεγάλης νίκης του Γάιου Ιουλίου Καίσαρα Οκταβιανού και μετέπειτα Ρωμαίου αυτοκράτορα Αυγούστου ενάντια στο Μάρκο Αντώνιο και την Κλεοπάτρα Ζ΄ της Αιγύπτου στο Άκτιο το 31 π.Χ. και άκμασε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο.
Ήταν 2 Σεπτεμβρίου του 31 π.Χ., όταν συναντήθηκαν οι δυο στόλοι στη θάλασσα του Ακτίου και δόθηκε τέλος στην εμφύλια ρωμαϊκή διαμάχη. Μετά τη μεγάλη νίκη του, ο Οκταβιανός αποφάσισε να ιδρύσει τη Νικόπολη, όχι μόνο ως ανάμνηση της νίκης, αλλά βασικά ως κέντρο ελέγχου της δυτικής Ελλάδας μαζί με την Πάτρα. Επίσης, η ίδρυσή της εντάσσεται στην προσπάθεια εκρωμαϊσμού της Ελλάδας με ανοικοδόμηση παλιών και με την ίδρυση νέων πόλεων, αλλά και στην τόνωση της περιοχής, η οποία αντιμετώπισε πολλές δυσκολίες τότε.
Η πόλη δημιουργήθηκε με συνοικισμό άλλων οικισμών (Κασσώπη, Αμβρακία, Λευκάδα κ.α.) και τη βίαιη ως ένα σημείο μεταφορά κατοίκων στη Νικόπολη. Στην αλιεία, γεωργία και κτηνοτροφία στηρίχτηκε η πόλη για την οικονομική της εξέλιξη. Η Νικόπολη στολίστηκε με επιβλητικά κτήρια από τα λάφυρα της λείας, αλλά και από δωρεές του Ηρώδη Α΄ της Ιουδαίας που βοήθησε στην κατασκευή πολλών κτηρίων, εκφράζοντας έτσι τη φιλία και τη συμπάθεια του προς τον Οκταβιανό. Ο Οκταβιανός της παραχώρησε σημαντικά προνόμια και πολλές φορολογικές ατέλειες, που συντέλεσαν στην αλματώδη ανάπτυξη της. Ακόμη έδωσε στη Νικόπολη τις έξι ψήφους των Αιτωλών στη Δελφική Αμφικτιονία, γεγονός που προσέδωσε αίγλη στην πόλη.
Καθώς η Νικόπολη απαρτίζοταν από κατοίκους διάφορων περιοχών της Ηπείρου και της Ακαρνανίας, ήταν φυσικό αυτοί να μεταφέρουν και τα λατρευτικά τους έθιμα μαζί. Για να τους καταπραΰνει ο Οκταβιανός έδωσε εντολή να μεταφερθούν στη νέα πόλη τα αντικείμενα λατρείας από τις παλιές πόλεις (Παυσανίας VII,18,9). Ο Οκταβιανός αφιέρωσε τη Νικόπολη στον Απόλλωνα Άκτιο ή Ακτιακό και προς τιμή του θεσπίστηκαν τα Νέα Άκτια που αποτελούσαν επανασύσταση των Ακτίων, των παλιών τοπικών αγώνων των Ακαρνανών. Έτσι απέκτησε αίγλη το ιερό του Απόλλωνα (Στράβωνας VII,7,6).
Θρησκευτικό κέντρο της πόλης αποτέλεσε το παλιό ιερό του Απόλλωνα στο Άκτιο. Μεγαλοπρεπές τέμενος κτίστηκε προς τιμή του θεού (Δίων Κάσσιος 51,1,3). Ο Απόλλωνας που λατρευόταν εδώ είχε τα επίθετα Λευκάδιος ή Λευκαδιακός (από τη Λευκάδα), αλλά και Αγυιεύς. Στο ιερό του Απόλλωνα λατρεύονταν ακόμη ο Ποσειδώνας και ο Άρης, σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε εκεί. Άλλοι θεοί που λατρεύονταν στη Νικόπολη ήταν ο Δίας, ο Διόνυσος, ο Ερμής, ο Ήφαιστος, ο Ασκληπιός, η Εκάτη, ο Πάνας, ο Ηρακλής και ο Άττις. Από τις γυναικείες θεότητες σημαντική θέση κατείχε η Άρτεμη, η οποία είχε τα επίθετα Λαφρία, Σώτειρα, Εφέσια και Κελκαία. Στην πόλη λατρεύτηκαν ιδιαίτερα και δύο θεότητες ανατολικής προέλευσης: η Ίσιδα και η Κυβέλη. Τέλος, και η αυτοκρατορική λατρεία του Οκταβιανού, του ιδρυτή της πόλης, ήταν πολύ σημαντική.
Στις ρωμαϊκές πηγές ονομάζεται η πόλη ''Nicopolis romana colonia'', ''civitas libera Nicopolitana'' (Πλίνιος, Nat. Hist. 4,5. Τάκιτος, αnn. 5,10) ή ''colonia Augusta''.
Σημαντικές προσωπικότητες έζησαν ή πέρασαν από την πόλη. Ο Γερμανικός, θετός γιος και ανιψιός του Οκταβιανού, ήταν ένας από αυτούς που πέρασαν από τη Νικόπολη για να δει από κοντά τα στρατόπεδα του Οκταβιανού και του Αντωνίου και τον τόπο της μάχης. Ο αυτοκράτορας Νέρωνας επισκέφτηκε επίσης την πόλη το 66 μ.Χ. και έλαβε μέρος στα Άκτια. Αλλά και ο Επίκτητος από την Ιεράπολη της Φρυγίας, ο μεγάλος στωικός φιλόσοφος, έφτασε το 89 μ.Χ. στη Νικόπολη για να ξεφύγει από το διωγμό του αυτοκράτορα Δομιτιανού. Παρέμεινε στην πόλη για μεγάλο χρονικό διάστημα και ίδρυσε φιλοσοφική σχολή. Ο αυτοκράτορας Αδριανός (128-134 μ.Χ.) επισκέφτηκε την πόλη με τη γυναίκα του, Βίβια Σαβίννα, η οποία θεοποιήθηκε και λατρεύτηκε ως Άρτεμις Κελκαία.
Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες στη Νικόπολη ξεκίνησαν το 1913 από τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Α. Φιλαδελφέα. Δυστυχώς τα αποτελέσματα αυτών των ανασκαφών δε δημοσιεύτηκαν, ενώ τα ευρήματα που φυλάσσονταν στο τζαμί της Πρέβεζας καταστράφηκαν μετά το βομβαρδισμό του στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από το 1925 συνέχισαν την έρευνα ο Έφορος Αρχαιοτήτων Γ. Μηλιάδης (ιερό του Απόλλωνα) και ο Αν. Ορλάνδος (παλαιοχριστιανικές βασιλικές). Το 1940 ξεκίνησε φιλόδοξο σχέδιο ανασκαφών ο Έφορος Αρχαιοτήτων Ι. Παπαδημητρίου για την ταύτιση των μνημείων που αναφέρει ο Στράβωνας. Η έρευνα αυτή διακόπηκε από την έναρξη του πολέμου. Από τότε η ΙΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων συνεχίζει μικρές ανασκαφικές έρευνες και αναστηλώσεις - συντηρήσεις μνημείων.
Η Νικόπολη ανήκει στις λίγες αρχαίες πόλεις στον ελληνικό χώρο που είχαν την τύχη να ξεφύγουν από τη διαρκή οικοδόμηση (Θεσσαλονίκη, Αθήνα), τη συνεχή εκμετάλλευση της γης και την επαναχρησιμοποίηση του αρχαίου οικοδομικού υλικού τους. Έτσι διατηρήθηκαν σε καλή κατάσταση πολλά μνημεία της πόλης, η οποία αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, αλλά ταυτόχρονα γίνεται δυνατή η παρατήρηση στα κτίσματα της όλων των αρχιτεκτονικών αλλαγών που επέβαλε ο χριστιανισμός. Η περιοχή της Νικόπολης εκτεινόταν από τα βουνά της Κασσωπαίας μέχρι τα όρια της ρωμαϊκής Πάτρας στην Αιτωλία και από τον Αχελώο μέχρι τη Λευκάδα.
Η περιοχή όπου ιδρύθηκε η πόλη διέθετε πλούσιες πηγές νερού, εξαιρετικό κλίμα και όμορφο φυσικό περιβάλλον. Οι ομαλές απολήξεις των υψωμάτων, η θέα που είχε η πόλη και η επικοινωνία του Αμβρακικού κόλπου με το Ιόνιο πέλαγος σχημάτιζαν ένα εξαιρετικό τοπίο. Η Νικόπολη διέθετε δυο μεγάλα λιμάνια, τον Κόμαρο στον κόλπο του σημερινού Μύτικα και το άλλο στο Βαθύ ή Μαργαρώνα. Ακόμη και το Ανακτόριον (γειτονική ακαρνανική πόλη) λειτουργούσε ως εμπορικό λιμάνι της Νικόπολης. Οι πλωτοί ποταμοί Άραχθος και Λούρος περνούσαν από πεδινές και εύφορες περιοχές και διευκόλυναν την επικοινωνία.
Η ρωμαϊκή πόλη απέκτησε δυνατό οχυρωματικό περίβολο, με περίμετρο μεγαλύτερη από 5 χιλ. Κατασκευάστηκε σύμφωνα με το ρωμαϊκό ρυμοτομικό σχέδιο της σκακιέρας, το οποίο ακολουθούσε ελληνιστικά πρότυπα. Δυο μεγάλοι πλακόστρωτοι δρόμοι συνέδεαν τη Νικόπολη με τα λιμάνια της. Στην ενδιάμεση περιοχή δημιουργήθηκαν αυτόνομες οικιστικές μονάδες. Τα περισσότερα κτηριακά συγκροτήματα προσαρμόζονται στις οικοδομικές νησίδες (insulae), οι οποίες είναι χωρισμένες σε ορθογώνια παραλληλόγραμμα (οικόπεδα).
Η πόλη διέθετε αγορά (forum) που βρισκόταν μεταξύ των κύριων οδών της. Το ωδείο βρισκόταν κοντά στην αγορά, κτισμένο στο κέντρο της ρωμαϊκής πόλης. Χρονολογείται στα χρόνια του Αυγούστου και πρέπει να ήταν σε χρήση μέχρι το δεύτερο μισό του 3ου αιώνα μ.Χ. Αποτελείται από ημικυκλικό κοίλο, κυκλική ορχήστρα και ορθογώνια σκηνή. Στον εξωτερικό τοίχο της σκηνής που σώζεται σε μεγάλο ύψος, τρεις μεγαλόπρεπες πύλες με βαθμίδες οδηγούν στο προσκήνιο. Το ωδείο είναι έργο σπουδαίου αρχιτέκτονα και σώζεται σε καλή κατάσταση. Τα υπόλοιπα δημόσια κτήρια, θέατρο, στάδιο και γυμνάσιο, κτίστηκαν εκτός των τειχών της πόλης στο προάστειο.
Στην ίδια περιοχή κατασκευάστηκε και το ιερό του Απόλλωνα. Στο νότιο τμήμα της πόλης αναπτυσσόταν το υδραγωγείο που τροφοδοτούσε με νερό την πόλη. Μέρος της τοξοστοιχίας του σώζεται ως σήμερα. Οι μεγάλες θέρμες της πόλης βρίσκονται ανατολικά της αγοράς. Η μοναδική μέχρι σήμερα ιδιωτική οικία που έχει έρθει στο φως βρίσκεται βόρεια του ωδείου (οικία στον αγρό Ντόμαρη). Τα νεκροταφεία της πόλης βρίσκονταν έξω από κάθε πύλη του τείχους αλλά και σε άλλες περιοχές και σε πολλές περιπτώσεις σώζονται μεγάλα ταφικά κτίσματα, τα οποία ανήκαν σε πλούσιες ελληνικές και ρωμαϊκές οικογένειες.
Από τη βυζαντινή περίοδο της πόλεως έχουν διατηρηθεί τα βυζαντινά τείχη και τμήματα από εκκλησιαστικά κτήρια της εποχής. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι η βασιλική Α του Δημητρίου, γνωστότερη ως βασιλική του Δουμετίου και η βασιλική του μητροπολίτου Αλκίσωνος που είναι κτισμένες εντός των νέων, ''ιουστινιάνειων τειχών'' της Νικόπολης.
Στο θέατρο φιλοξενήθηκαν οι μουσικοί αγώνες των Νέων Ακτίων αλλά λειτούργησε και σαν ένα οποιοδήποτε ρωμαϊκό θέατρο- τραγωδίες ή σατυρικά έργα, αλλά και μονομαχίες και θηριομαχίες πρέπει να εξελίχθηκαν εντός του. Χωρούσε 5.000 ανθρώπους, χωρισμένους σε 3 διαζώματα ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη και το φύλο- οι αριστοκράτες πιο κοντά στην σκηνή, οι υπόλοιποι άνδρες στη μεσαία ζώνη και πιο πάνω τα γυναικόπεδα. Στέκεται ακόμη όρθιο- το κοίλο των θεατών, η ημικυκλική ορχήστρα μπροστά του και πιο πίσω το σκηνικό οικοδόμημα, άλλοτε διακοσμημενο με αγάλματα θεών και μουσών. Εντυπωσιακό κτίσμα που η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει όλο και περισσότερο. Στην πρόσφατη ανασκαφική περίοδο αποκαλύφθηκαν το προσκήνιο, το θεωρείο, θολωτές υποδομές και κλιμακοστάσιο στο άνω κοίλο, ενώ κατασκευάστηκε περιμετρική διαδρομή περιήγησης.
Από το συγκρότημα του Γυμνασίου που εκτεινόταν σε πολλά τετραγωνικά μέτρα και πρέπει να περιελάμβανε στεγασμένο προπονητήριο, παλαίστρα, λουτρά και αίθουσες διαλέξεων, αλλά και από το μεγάλο, αμφιθεατρικό Στάδιο της Νικόπολης, ελάχιστα έχουν απομείνει. Το αποτύπωμα της κάτοψης του σταδίου είναι όμως ακόμη ορατό, δίνοντας μια αχνή εντύπωση των διαστάσεων. Η θέση επίκειται να ανασκαφεί συστηματικά.
Η Νικόπολη υπήρξε η αγαπημένη πόλη του Αυγούστου- εργασίες ανέγερσής της εικάζεται ότι παρακολούθησε και ο ίδιος. Η δημιουργία εκ του μηδενός της νέας πόλης ακολούθησε την ρωμαϊκή πολεοδομία. Το άστυ, μια έκταση 1.400 στρεμμάτων, επιμερίστηκε σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα σε οικοδομικές νησίδες (insulae) και τον οικιστικό ιστό έτεμναν δύο κάθετες λεωφόροι- πλακόστρωτο τμήμα της decamanus maximus, της μεγαλύτερης από αυτές, διατηρείται ακόμα σε κατάσταση τόσο καλή ώστε ο σύγχρονος επισκέπτης μπορεί να αναπαραστήσει στο νου του την αρχαία κίνηση και ζωή. Οι δύο λεωφόροι διασταυρώνονταν στην Αγορά (forum), έναν τεράστιο ελεύθερο χώρο, μια πλατεία από αυτές που σήμερα στις ελληνικές πόλεις σπανίζουν.
Παρότι η ρωμαϊκή ειρήνη (Pax Romana) είχε επιβληθεί αποτελεσματικά από τις λεγεώνες, τη ρωμαϊκή νομοθεσία και έναν κραταιό διοικητικό μηχανισμό, ο Οκταβιανός, για να αισθάνονται οι κάτοικοι της Νικόπολης ασφαλείς, όρθωσε σε μια περίμετρο 5,5 χιλιομέτρων γύρω από το άστυ, ψηλά τείχη με μεγάλες πύλες. Για την ύδρευσή της Νικόπολης οι μηχανικοί του μετέφεραν νερό από τις πηγές του Λούρου σε απόσταση 55 χιλιομέτρων- μέσω πήλινων ή λίθινων αγωγών, στηριγμένων σε τοξωτές γέφυρες στις χαράδρες, μέσα από σήραγγες που τρυπούσαν τα βουνά ή από πέτρινα αυλάκια στα πιο επίπεδα μέρη, το νερό έφτανε σε δύο υδατόπυργους και από εκεί διακλαδωνόταν στα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Είναι ενδιαφέρον ότι από τις ίδιες πηγές υδρεύονται και σήμερα η Άρτα, η Πρέβεζα και η Λευκάδα.
Από τα δημόσια κτίρια της Νικόπολης διασώζεται το Ωδείο- ειδικά μετά τις τελευταίες εργασίες της Επιστημονικής Επιτροπής Νικόπολης, είναι όχι μόνο επισκέψιμο αλλά και λειτουργικό, ώστε το καλοκαίρι φιλοξένησε σειρά εκδηλώσεων. Κατασκευάστηκε στο πρώτο μισό του 2ου αι. μ.Χ.. Με στέγη στην αρχική του μορφή χωρούσε περίπου χίλιους ανθρώπους που ψυχαγωγούνταν με μουσική ή θέατρο, ποιητικές απαγγελίες και ρητορικές επιδείξεις. Σήμερα, αν καθήσεις στο κοίλο των θεατών ή περπατήσεις την περιμετρική στοά του θεάτρου, θα νιώσεις την ατμόσφαιρα της ρωμαϊκής εποχής ζωηρά γύρω σου- τις αντιδράσεις των θεατών, ηθοποιούς επί σκηνής και άλλους να προετοιμάζονται στους χώρους της στοάς, τους τεχνικούς να χειρίζονται τον μηχανισμό της αυλαίας.
Ποιοι ήταν όλοι αυτοί οι άνθρωποι; Πως ζούσαν, σε ποιο κοινωνικό πλαίσιο και ποια καθημερινότητα είχαν, οι πληβείοι και οι αριστοκράτες της Νικόπολης- έμποροι, τεχνίτες, στρατιωτικοί και αξιωματούχοι γραφειοκράτες, αγρότες, έποικοι και δούλοι από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας;
Οι απαντήσεις, «ιδίοις όμμασι» στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης στην Πρέβεζα. Ο επισκέπτης μπορεί να αντικρίσει υπαρκτά πρόσωπα στις προτομές, που είναι πιο «χοντροκομμένες» αλλά και περισσότερο ρεαλιστικές από αυτές των κλασικών χρόνων. Στα αγάλματα θα δει τις κομμώσεις και τα ρούχα τους, χιτώνες με απανωτές πτυχώσεις που αποδίδονται με τέχνη στο λευκό μάρμαρο. Θα δει τα νομίσματα των καθημερινών συναλλαγών των εμπόρων ή των αποταμιεύσεων των λεγεωνάριων- κλειδιά των σπιτιών τους, σφραγίδες των εγγράφων τους, επιστήθια σταυρουδάκια σαν τα σημερινά, επιτύμβιες στήλες με το όνομα και την ηλικία του κάθε νεκρού. Τους αμφορείς όπου αποθήκευαν το κρασί, το στάρι και το λάδι τους- τα πήλινα ή χάλκινα σκεύη των φτωχών και τα ασημένια των πλουσίων. Ζάρια και επιτραπέζια παιχνίδια, μυροδοχεία και γυάλινα φιαλίδια αρωμάτων.
Ο πληθυσμός της Νικόπολης ήταν κατά βάση ελληνικός και η πόλη σίγουρα ελληνόφωνη- δεν αποικίστηκε μαζικά από ιταλιώτικους πληθυσμούς, όπως συνέβη, για παράδειγμα στην περίπτωση της Κορίνθου. Υπήρξε όμως σίγουρα ένα αστικό περιβάλλον πολυπολιτισμικό και πολυφυλετικό- άνθρωποι από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας, λεγεωνάριοι και ακτήμονες πολιτικοί υποστηρικτές του Οκταβιανού, μετοίκησαν στην πόλη και συνυπήρχαν υπό τη σκέπη της ρωμαϊκής ειρήνης και νομοθεσίας. Η περίοδος ακμής της εντοπίζεται στους τρεις πρώτους αιώνες της ζωής της, στο ασφαλές περιβάλλον που η Pax Romana διαμόρφωνε. Ο σημαντικότερος γεωγράφος της αρχαιότητας, ο Στράβων έγραψε για την πόλη: «η μεν ουν Νικόπολις ευανδρεί και λαμβάνει καθ’ ημέρα επίδοσιν, χώραν τε έχουσα πολλήν».
Ο Οκταβιανός παραχώρησε σημαντικά προνόμια- κάποια διοικητική αυτοτέλεια, νομισματοκοπείο όπου η πόλη «έκοβε» δικό της νόμισμα, φοροαπαλλαγές και μια (έξω από τα τείχη) αγροτική περιοχή που κατατμήθηκε σε κλήρους και μοιράστηκε στους πολίτες της. Διαθέτοντας τρία λιμάνια και βάση της γεωγραφικής της θέσης, η Νικόπολη έγινε σπουδαίος σταθμός του διαμετακομιστικού εμπορίου της εποχής- τα περισσότερα πλοία που ταξίδευαν ανάμεσα στη δυτική και την ανατολική περιοχή της αυτοκρατορίας, περνούσαν από τα λιμάνια της.
Υπήρχαν εργαστήρια τεχνιτών κάθε είδους αλλά σίγουρα τα ψηφιδωτά της Νικόπολης είναι διαχρονικά έργα τέχνης- από τα λεπτοδουλεμένα θέματά τους παίρνουμε πληροφορίες για το φυσικό περιβάλλον, τις γεωργικές εργασίες αλλά και την έντονη αλιευτική δραστηριότητα των κατοίκων της πόλης στον Αμβρακικό και το Ιόνιο. Στην περιτειχισμένη πόλη έχουν βρεθεί ερείπια 5 κτιριακών συγκροτημάτων που, μάλλον, λειτουργούσαν ως δημόσια λουτρά- βέβαια οι ρωμαϊκές θέρμες δεν αποτελούσαν μόνο χώρους υγιεινής αλλά με τους κήπους, τα γυμναστήρια, τις βιβλιοθήκες που διέθεταν ήταν ολοκληρωμένα κέντρα αναψυχής, πολυτελώς διακοσμημένα και κατάφορτα από έργα τέχνης. Στη Νικόπολη δεν έχουν ακόμη ανασκαφεί συστηματικά. Πάντως ενδεικτικό του υψηλού πολιτισμού της πόλης είναι πως ο επιφανέστερος στωικός φιλόσοφος, ο Επίκτητος, στη Νικόπολη ίδρυσε τη Σχολή του.
Στη Νικόπολη έχουν ανασκαφεί δύο πολυτελείς ιδιωτικές κατοικίες που με έκταση πολλών τετραγωνικών μέτρων η καθεμιά, προφανώς ανήκαν σε μέλη της τοπικής αριστοκρατίας- όπως θα ήταν ο Μάνιος Αντωνίνος.
Έζησε σε ένα σπίτι που θα ζήλευαν και σημερινοί μεγιστάνες- ένα ιδιωτικό οικιστικό συγκρότημα πολλών επιμέρους χώρων, υπνοδωματίων, αιθουσών υποδοχής και δεξιώσεων που τα δάπεδά τους ακόμη κοσμούνται από πολύχρωμα ψηφιδωτά. Απέμειναν τα ερείπιά του αλλά όλοι οι κυρίως χώροι έχουν ταυτοποιηθεί- το αίθριο με περιστύλιο, δεξαμενές και λουτρά με λεβητοστάσιο, ατομικός λουτήρας με ψηφιδωτό θόλο, πηγάδι (που στις πρώτες ανασκαφές της οικίας το 1970 βρέθηκε να έχει ακόμα νερό), το γραφείο που ο Αντωνίνος χρησιμοποιούσε για τις επαγγελματικές του υποθέσεις.
Η ζωή του στην πολυτελή κατοικία των 3.400 τ.μ. που κτίστηκε κατά τη διάρκεια του 2ου αι. μ.Χ. ήταν σίγουρα εντελώς διαφορετική και ασύγκριτα πολυτελέστερη από τη ρουτίνα των συνηθισμένων ανθρώπων, που οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι ζούσαν σε ταπεινές μονοκατοικίες ή στενόχωρα διαμερίσματα πολυώροφων κτιρίων. Η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει ανακαλύψει ούτε καν ίχνη αυτών των αρχαίων πολυκατοικιών- όπως στο μέλλον θα δυσκολευτεί σίγουρα να αποκαλύψει πλαστικά απομεινάρια των ζωών μας στα οικόπεδα των σημερινών πολυκατοικιών.
Η ταξική διαστρωμάτωση περισσότερο εμφανής από ότι στα σπίτια, είναι στις (5) νεκροπόλεις των ανθρώπων εκείνων, όπου τα επιβλητικά μαυσωλεία των πλουσίων οικογενειών, συνυπήρχαν με τους απλούς τάφους των φτωχών. Ανάμεσα σε ταφικούς θαλάμους με μαρμάρινα δάπεδα και ψηφιδωτά, με αγάλματα και διακοσμημένες σαρκοφάγους, παρεμβάλλονταν συστάδες λίθινων πλακών με νεκρούς που στον Άδη τους συνόδευαν απλοϊκά κτερίσματα από πιο ευτελή υλικά. Νεκρά βρέφη και νήπια συχνά τοπουθετούνταν σε αμφορείς που θάβονταν στο χώμα (εγχυτρισμοί). Η καύση των νεκρών, μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ., ήταν συνηθισμένη...
Στους δύο πρώτους αιώνες μ.Χ. η ζωή στην πόλη άνθισε. Μετά, η ρωμαϊκή ειρήνη που αποτελούσε τη βάση της ευημερίας, «ξέφτισε» από εμφυλίους πολέμους και βαρβαρικές επιδρομές. Δίχως την ασφάλεια της Pax Romana η Νικόπολη μετατρέπεται από κοσμοπολιτικό σε θρησκευτικό κέντρο. Η (πρώιμη) βυζαντινή περίοδος της πόλης είναι μια «άλλη ιστορία»...
Nικόπολη: H άγνωστη διοικητική πρωτεύουσα της Ηπείρου για πάνω από 7 αιώνες
Η (πρώιμη) βυζαντινή Νικόπολη ήταν μια μεγάλη πόλη της εποχής - σε μια περίοδο αφανισμού ή δραματικής συρρίκνωσης των πόλεων, αυτή παρέμενε Μητροπολιτική έδρα και διοικητικό κέντρο, με τις εντολές πλέον να έρχονται από το παλάτι της Κωνσταντινούπολης. Η παλαιοχριστιανική Νικόπολη ήταν όμως διαφορετική από τη ρωμαϊκή εκδοχή της- σίγουρα φτωχότερη, αφού όταν η αυτοκρατορία χωρίστηκε σε δυτική και ανατολική έπαψε να αποτελεί κρίσιμο εμπορικό σταυροδρόμι. Η ζωή (των γενεών) των κατοίκων της σε πολύ πιο επικίνδυνους, αβέβαιους καιρούς, ας μας υπενθυμίζει ότι η ιστορική εξέλιξη δεν είναι γραμμική αλλά διακόπτεται από πισωγυρίσματα που μπορεί να διαρκέσουν για ολόκληρες γενιές.
Το 479 μ.Χ. η πόλη καταλήφθηκε (προσωρινά) από τους Βάνδαλους- τα αμέσως επόμενα χρόνια η βυζαντινή διοίκηση έκρινε πως η περίμετρος του τείχους έπρεπε να μειωθεί δραστικά ώστε να είναι αποτελεσματικό. Ο περιτειχισμένος αστικός χώρος συρρικνώθηκε στο 1/5 της ρωμαϊκής του έκτασης- άρα και πληθυσμιακά η Νικόπολη έφθινε. Μετά την επιδρομή των Βανδάλων οι κάτοικοι της Νικόπολης αιχμαλωτίστηκαν ως δούλοι. Οι Βυζαντινοί εξαγόρασαν πολλούς, όχι όλους όμως...
Το μνημειακό σύνολο του προαστείου (Θέατρο, Στάδιο, Γυμνάσιο) αφέθηκε να ρημάζει- την ίδια εχθρική απαξίωση αντιμετώπισαν και πολλά δημόσια κτίρια, όπως το Ωδείο. Παρότι έδραζαν στο επίκεντρο της ρωμαϊκής πόλης, βρέθηκαν εκτός των νέων βυζαντινών τειχών γιατί είχαν ήδη περιέλθει σε αχρησία από τους χριστιανούς, συχνά μετά από «λουκέτα» των βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ο Δήμος και η Βουλή της πόλης, η ύπαρξη των οποίων αποδεικνύεται από αναθηματικά βάθρα, έπαψαν να λειτουργούν και το forum (αγορά) εγκαταλείφθηκε.
Ο χριστιανισμός σίγουρα επέδρασε στην κοινωνική ζωή και τον πολιτισμό των πόλεων της εποχής. Για θεολόγους όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, τα ασφυκτικά γεμάτα θέατρα συνιστούσαν θλιβερή εικόνα, τα έργα ήταν έκφυλα και χυδαία, οι ηθοποιοί άνθρωποι χαμηλής υποστάθμης. «Μακάρι να καταργείτο το θέατρο γιατί από αυτό πηγάζει κάθε κακό: παρανομίες και ταραχές, πορνεία, κακή συμπεριφορά προς τις γυναίκες, μαγεία...»- αυτή είναι η θέση του συγγραφέα.
Τα «ήθη» μόνο αψεγάδιαστα δεν ήταν. Κακόφημες ταβέρνες και καταγώγια, πορνεία, εξωσυζυγικές σχέσεις, τυχερά παιχνίδια υπήρχαν όπως και πριν, κεκαλυμμένα όμως από ένα «επίχρισμα» χριστιανικής ηθικής. Ανώτερη εκπαίδευση δεν υπήρχε πλέον- από την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή επιβίωσαν κυρίως τα εργαστήρια που ήταν χρήσιμα για τον διάκοσμο των εκκλησιών. Στη Νικόπολη συγκεκριμένα, τα εργαστήρια αρχιτεκτονικών γλυπτών και ψηφιδωτών συνέχιζαν την τοπική παράδοση των προηγούμενων αιώνων, ανταγωνιζόμενα στην ποιότητα της παραγωγής τους αυτά της Κωνσταντινούπολης.
Λίγα τοπόσημα της ζωής στην βυζαντινή Νικόπολη είναι σήμερα εμφανή- οι Βασιλικές (εκκλησίες), τα τείχη, το Νυμφαίο και ο Οίκος του Γεωργίου Εκδίκου.
Οι Βασιλικές της Νικόπολης είναι έξι- επιβλητικά κτιριακά σύνολα, υπήρξαν όχι μόνο λατρευτικοί χώροι αλλά και νέα επίκεντρα της δημόσια ζωής.
Η πνευματική και πολιτιστική επικυριαρχία της Εκκλησίας στην κοινωνία ήταν δεδομένη- ο Μητροπολίτης Νικοπόλεως, ως ανώτατος εκκλησιαστικός άρχοντας και όλης της επαρχίας (Παλαιάς) Ηπείρου, ήταν ίσως το πλέον σημαίνον πρόσωπο μιας πόλης/ θρησκευτικού κέντρου. Στη Βασιλική Α΄(ή Δομετίου από το όνομα του κτήτορα επισκόπου) διασώζονται σε εξαιρετική κατάσταση μερικά από τα ομορφότερα ψηφιδωτά της πόλης- ήταν επίσης προικισμένη με γλυπτό διάκοσμο, ιωνικά και κορινθιακά κιονόκρανα.
Η Βασιλική Β’ ονομάζεται και Αλκίσωνος , από το όνομα του επισκόπου που την ανήγειρε, πριν πεθάνει φυλακισμένος στην Κωνσταντινούπολη λόγω θεολογικής διαμάχης με τον αυτοκράτορα Αναστάσιο. Από το δεύτερο μισό του 5ου αι. μάλλον λειτούργησε ως ο καθεδρικός ναός της Νικόπολης. Αποτελούσε τμήμα ενός ευρύτερου λατρευτικού συγκροτήματος 5.900 τ.μ.- κατέρρευσε από τη φθορά των επιδρομών και του χρόνου. Τα ψηφιδωτά δάπεδα και η μαρμάρινη, αναστηλωμένη πύλη της, ανοιχτά πανταχόθεν στο φόντο μιας ήμερης φύσης και της θάλασσας, αναδίδουν και σήμερα μια διαχρονική πνευματικότητα και ηρεμία.
Τα παλαιοχριστιανικά τείχη της πόλης στέκουν ακόμα όρθια- με ύψος που φτάνει τα 12 μέτρα, ενισχύθηκαν με ορθογώνιους, ημικυκλικούς ή πολυγωνικούς πύργους. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκαν οικοδομικά υλικά που αφαιρέθηκαν από ρωμαϊκά κτίρια- σήμερα αποτελούν ένα άρτιο δείγμα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, από τα εντυπωσιακότερα στα Βαλκάνια.
Από την Δυτική Πύλη, που αναστηλώθηκε εντυπωσιακά, βλέπω τους πύργους των τειχών να ξεμακραίνουν στη σειρά και αναλογίζομαι τις πολεμικές ιαχές, και τις κλαγγές των όπλων, τις κραυγές πόνου, τις βρισιές, τα επιφωνήματα των νικητών και τον θρήνο των ηττημένων που ακούστηκαν εδώ. Ένα αιματοβαμμένο μέρος, γαλήνιο πια.
Δέκα στρέμματα καταλαμβάνει η Οικία του Γεωργίου Εκδίκου- κτίστηκε μάλλον μετά το 50 μ.Χ. σαν πολυτελής κατοικία που έχει πολλές ομοιότητες με την έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου. Στα πρώτα χρόνια του Βυζαντίου έζησε εκεί ο έκδικος της πόλης Γεώργιος, επιφανής αξιωματούχος που σε ένα ρόλο νομικού υπεράσπιζε τα δικαιώματα των πολιτών έναντι αυθαιρεσιών της εξουσίας. Αργότερα, ευρήματα υποδεικνύουν ότι αποτέλεσε επισκοπικό μέγαρο. Εκτιμάται ότι εγκαταλείφθηκε στις αρχές του 7ου αι., πιθανότατα μαζί με την υπόλοιπη πόλη.
Η Νικόπολη είχε ήδη αντιμετωπίσει άγριες επιδρομές- των Ερούλων, των Βανδάλων, των Οστρογότθων. Οι άμυνες, οι υποδομές, ο πληθυσμός και η κρατική οργάνωση έφθιναν συνεχώς. Η επιδρομή των Αβάρων ίσως έδωσε το τελικό χτύπημα. Τα μόνα ίχνη ζωής τους επόμενους αιώνες είναι ερείπια φτωχικών σπιτιών που κτίστηκαν άναρχα και πρόχειρα τον 7ο- 8ο αι… Οι ένδοξες μέρες της Pax Romana αποτελούσαν ήδη αρχαίο παρελθόν, ενώ η βυζαντινή διοίκηση είχε καταρρεύσει και δεν θα αποκαθίστατο μέχρι τον 10ο αι.. Ήταν 300 «σκοτεινά χρόνια» για όλη την Ευρώπη. Στον ελλαδικό χώρο οι εισβολές των Αβάρων και των Σλάβων ξεθεμελίωσαν την αστική ζωή. Η Νικόπολη, το άλλοτε «Σεβαστού Κτίσμα» όπως αποκαλούνταν, δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Έπεσε.
Μνημεία
Το Μνημείο Αυγούστου
Στο λόφο του χωριού Σμυρτούλα Πρέβεζας, 1.500m. βόρεια της Αρχαίας Νικόπολης, ανακαλύφθηκε από τις αρχές του εικοστού αιώνα από τον Αλέξανδρο Φιλαδελφέα, το κρηπίδωμα του «Βωμού» ή «Μνημείου του Αυγούστου», γνωστό ήδη από τα αρχαία κείμενα. Το σημαντικότατο αυτό αρχαίο Μνημείο ανασκάπτεται και μελετάται συνεχώς από το έτος 1995 μέχρι σήμερα (2007) από την ΙΒ΄ ΕΠΚΑ (Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων) Ιωαννίνων, υπό την εποπτεία του καθηγητή Δρ. Κωνσταντίνου Ζάχου. Το «Μνημείο Αυγούστου», ήταν ένα μεγαλοπρεπές κλιμακωτό «πιόσχημο» κτίριο μήκους 62m και πλάτους 45m., όπου, ο Οκταβιανός Αύγουστος είχε δώσει εντολή, μετά τη νικηφόρα Ναυμαχία του Ακτίου (2 Σεπτεμβρίου 31 π.Χ.), να τοποθετηθούν 36 πραγματικά ακρόπρωρα (χάλκινα έμβολα) διαφόρων μεγεθών από εχθρικές τριήρεις της βασίλισσας Κλεοπάτρας Ζ΄ και του Μάρκου Αντώνιου, σε ειδικές λαξευτές λίθινες ‘’θήκες’’. Τα μεταλλικά αυτά χάλκινα έμβολα έχουν συληθεί ή αφαιρέθηκαν μεταγενέστερα για να κοπούν νομίσματα ή να κατασκευασθούν άλλα μεταλλικά αντικείμενα, επί αυτοκράτορος Θεοδοσίου.
Το ‘’Μνημείο Αυγούστου’’ στη Νικόπολη, Τρόπαιο της Ναυμαχίας του Ακτίου: Στους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς το Μνημείο ήταν ήδη γνωστό από τον Δίωνα Κάσσιο (51.1.3) ότι ‘’ο Οκταβιανός ανήγειρε Μνημείο το οποίο κόσμησε με τα χάλκινα έμβολα των αιχμαλωτισθέντων πλοίων, στο χώρο όπου είχε στρατοπεδεύσει’’. Επίσης ο Στράβων (7.7.6) μνημονεύει το λόφο της Σμυρτούλας, ως ‘’ιερό λόφο του Απόλλωνα’’. Πριν από εκατό περίπου χρόνια (1911), περίπου 1.500m. βόρεια από την Νικόπολη, σε μια πλαγιά κάτω από τους λόφους της σημερινής κοινότητας Νικόπολη (Σμυρτούλα) βρέθηκε το κρηπίδωμα του ‘’Βωμού’’, ή Μνημείου του Αυγούστου, πού χτίστηκε αφιερωμένο στους θεούς Άρη και Ποσειδώνα. Το Μνημείο ανασκάφτηκε το έτος 1911 από τον Αλέξανδρο Φιλαδελφέα. Κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, δυστυχώς τα Ιταλικά στρατεύματα λεηλάτησαν το χώρο αυτό, είτε με σκοπό την κατασκευή οχυρωματικών έργων στο λόφο, είτε με σκοπό την αρχαιοκαπηλία. Ο κύριος Ιωάννης Γκαρτζονίκας (1935- ) διαβεβαίωσε ότι είδε με τα μάτια του το 1942-1943, ενώ έβοσκε πρόβατα στην περιοχή, Ιταλούς στρατιωτικούς να φορτώνουν αρχαία αντικείμενα σε στρατιωτικά τζιπ και να τα φυγαδεύουν προς το λιμάνι της Πρέβεζας. Πέραν αυτού, πολλές αμμοληψίες πού έγιναν στην περιοχή, είχαν σαν αποτέλεσμα να υποστεί καθίζηση όλο το ‘’Μνημείο Αυγούστου’’.
Η Λατινική Επιγραφή στο Μνημείο Αυγούστου
Πρόσφατα, τα έτη 1995-2007, με τη χρηματοδότηση Ευρωπαϊκών προγραμμάτων όπως το Interreg ΙΙ, η ΙΒ Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων υπό την εποπτεία του καθηγητή Δρ. Κων. Ζάχου πραγματοποίησε στο Μνημείο Αυγούστου σημαντικότατο έργο ανασκαφών, αναστήλωσης και τεκμηρίωσης. Το ‘’Μνημείο Αυγούστου’’ ήταν κτίριο μήκους 62m και πλάτους 45mμ., όπου, σε ειδικά λαξευμένες ‘’θήκες’’, ο Αύγουστος είχε δώσει εντολή να τοποθετηθούν 36 πραγματικά ακρόπρωρα (έμβολα, Rams) διαφόρων μεγεθών από εχθρικές τριήρεις της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου. Σύμφωνα με αρχαίες πηγές, η διακόσμηση μνημείων με έμβολα πλοίων ύστερα από νικηφόρα ναυμαχία, αποτελούσε παλαιά συνήθεια των Ρωμαίων. Το πιο φημισμένο μνημείο αυτού του είδους ήταν το Βήμα της Αγοράς (Forum) στην Αρχαία Ρώμη γνωστό ως Rostra (έμβολοι). Το μνημείο αυτό στη Ρώμη, είχε ανακαινισθεί πολλές φορές και είχε μετακινηθεί από την αρχική του θέση, έφερε δύο παράλληλες σειρές εμβόλων. Επίσης πέραν του Μνημείου Αυγούστου πού είχε 36 έμβολα, υπάρχουν αρχαίες πηγές πού αναφέρουν ότι έμβολα από τη Ναυμαχία του Ακτίου τοποθετήθηκαν από τον Αύγουστο και μπροστά από τον Nαό του Ιουλίου Καίσαρα στη Ρώμη (Rostra Aedis Divi Julii). Επίσης στο Μνημείο Αυγούστου βρέθηκε μαρμάρινη κεφαλή αγάλματος του Οκταβιανού. Το έτος 2001, στο άνω άνδηρο του Μνημείου, ‘’βρέθηκε μονολιθικό ημικυκλικό μαρμάρινο βάθρο, το οποίο φέρει ανάγλυφη αρχαϊστική παράσταση δέκα ηρώων και θεών του ελληνικού πανθέου και επίστεψη από εναλλασσόμενα άνθη λωτού και ανθέμια Μεταξύ των μορφών στην ημικυκλική επιφάνεια, διακρίνονται ο Απόλλωνας, η Άρτεμις, ο Ερμής, συνοδευόμενος από τρεις Χάριτες, ο Ηρακλής, και η Αθηνά. Πιθανολογείται η ύπαρξη και δεύτερου τέτοιου βάθρου’’ (Κων. Ζάχος, 2001). Το εύρημα θεωρείται πολύ σημαντικό, είναι σχεδόν βέβαιο ότι πρόκειται για το βάθρο του αγάλματος του Νίκωνα, και δημοσιεύθηκε σε Ελληνικά και ξένα περιοδικά Αρχαιολογίας. Το βάθρο αυτό συντηρήθηκε και ήδη εκτίθεται στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Νικοπόλεως, στην Πρέβεζα. Οι αρχαιολογικές εργασίες στο «Μνημείο Αυγούστου» συνεχίζονται, και η επίσκεψή του χώρου είναι δύσκολη. Καλό είναι για να τον επισκεφθείτε, να συνεννοηθείτε πρώτα με τον αρχιφύλακα του Αρχαιολογικού Μουσείου Νικόπολης, ή με την ΛΓ΄ ΕΠΚΑ Πρέβεζας, ή την ΙΒ΄ ΕΠΚΑ Ιωαννίνων
Ρωμαϊκή οικία του Αντωνίνου
Η ρωμαϊκή οικία του Αντωνίνου είναι η μόνη ανασκαμμένη ιδιωτική οικία της ρωμαϊκής πόλης. Βρίσκεται έξω από το δυτικό τμήμα του βυζαντινού τείχους και βορειοανατολικά του ρωμαϊκού Ωδείου και απέχει 200 μ. περίπου από το τείχος και 300 μ. από το Ωδείο. Πρόκειται για μνημείο διαμονής, την κατοικία του Μάνιου Αντωνίνου. Από επιγραφή που έχει βρεθεί σε ένα ψηφιδωτό δάπεδο αναφέρεται και το όνομα της Αριστοκλίας, η οποία πιθανότατα ήταν η πρώτη οικοδέσποινα της κατοικίας αυτής. Η πρώτη οικοδομική φάση της κατοικίας ανάγεται χρονολογικά σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα στον 2ο αι. μ.Χ., ενώ δέχτηκε επισκευές στα τέλη του 3ου με αρχές 4ου αι. μ.Χ.
Έχουν αποκαλυφθεί πέντε μεγάλα δωμάτια, έξι μικρότεροι βοηθητικοί χώροι και τμήμα της αυλής με πηγάδι, το οποίο διέθετε δεξαμενή αποθήκευσης νερού. Στην είσοδο του πρώτου μεγάλου δωματίου αποκαλύφθηκε το μεγάλο κατώφλι της πόρτας, ενώ το εσωτερικό της αίθουσας αυτής ήταν διακοσμημένο με ψηφιδωτό δάπεδο (3,50 x 6,25 μ.). Το ψηφιδωτό περιέχει γεωμετρικά μοτίβα και ένα κεντρικό έμβλημα, το οποίο πλαισιωνόταν από σπείρα άκανθας. Στη νοτιοανατολική γωνία της αίθουσας ήρθε στο φως προτομή Διονύσου. Η διακόσμηση του ψηφιδωτού με τις έντονες φωτοσκιάσεις και ο τρόπος σμίλευσης της προτομής οδηγούν σε μια χρονολογία στον 2ο αι. μ.Χ. Η αμέσως επόμενη αίθουσα, στα δεξιά του πρώτου δωματίου, διέθετε μαρμαροθετημένο δάπεδο. Διακοσμημένη με ψηφιδωτό δάπεδ ήταν η αριστερή αίθουσα, το οποίο έχει όμως καταστραφεί. Στο βόρεια των αιθουσών αυτών αναπτύσσεται ένας διάδρομος, ο οποίος διέθετε και αυτός ψηφιδωτό δάπεδο - κατεστραμμένο σήμερα - και οδηγούσε στην αυλή της κατοικίας. Στα μικρά δωμάτια της ανατολικής πλευράς οδηγούσε ένας προθάλαμος, ο οποίος βρισκόταν αμέσως μετά το διάδρομο της οικίας. Εκεί ήρθε στο φως ακόμη ένα ψηφιδωτό δάπεδο, το οποίο διασώζει ολόκληρη κτητορική επιγραφή με τα ονόματα της Αριστοκλίας και του Αντωνίνου. Τα δωμάτια της νοτιοανατολικής πλευράς αποτελούσαν βοηθητικούς χώρους, ενώ σε ένα από αυτά βρέθηκε και υπόκαυστο λουτρού. Στον τομέα αυτόν της οικίας η ανασκαφική έρευνα έδειξε ότι έγιναν διάφορες μεταγενέστερες επεμβάσεις και επισκευές.
Ρωμαϊκά τείχη Νικόπολης
Για την προστασία από εχθρικές επιδρομές ο Οκταβιανός τείχισε την πόλη με ισχυρό οχυρωματικό περίβολο, ο οποίος κάλυπτε ένα μεγάλο μέρος της πόλης. Εκτός του οχυρωματικού περιβόλου έμεινε το Προάστειο, όπου βρισκόταν το τέμενος του Απόλλωνα, το ιερό άλσος και δημόσια κτίρια (θέατρο, στάδιο, Γυμνάσιο και θέρμες). Πρόκειται για μνημείο με αμυντικό χαρακτήρα. Τα τείχη κατασκευάστηκαν αμέσως μετά την ίδρυση της πόλης, όπως και τα περισσότερα δημόσια κτίρια, την περίοδο μεταξύ 30 και 25 π.Χ. Στην Ύστερη Ρωμαϊκή Εποχή όταν Έρουλοι και Γότθοι εισέβαλλαν στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, επισκευάστηκαν τα τείχη της Νικόπολης και ενισχύθηκαν με σκοπό να αντέξουν βαρβαρικές επιθέσεις. Σ' αυτή την οικοδομική φάση εντάσσεται και η διαμόρφωση του υδραγωγείου σε τείχος, καθώς τα τόξα της πεσσοστοιχίας κλείστηκαν βιαστικά με πρόχειρα υλικά.
Ο οχυρωματικός περίβολος διαθέτει περίμετρο μεγαλύτερη των 5 χλμ. Η δυτική πλευρά της πόλης ορίζεται μόνο από την πεσσοστοιχία του υδραγωγείου. Από τα ρωμαϊκά τείχη έχουν διασωθεί μόνο ορισμένα τμήματά του, καθώς το μεγαλύτερο μέρος τους χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό για την κατασκευή του βυζαντινού τείχους. Διατηρούνται τμήματα του ρωμαϊκού τείχους στη βόρεια και νότια πλευρά. Το τείχος ήταν κατασκευασμένο από μεγάλες καλοψημένες πλίνθους και ο πυρήνας του από αργούς λίθους και λατύπη μέσα σε άφθονο κουρασάνι. Η ανασκαφική έρευνα στην πόλη της Νικόπολης έχει αποκαλύψει μέχρι σήμερα πέντε πύλες εισόδου στα τείχη. Πρόκειται για την νοτιοανατολική, τη βορειοανατολική, τη νότια, τη βόρεια και τη δυτική πύλη.
Η κύρια πύλη εισόδου της πόλης ήταν η δυτική. Βρισκόταν στο μέσο της δυτικής πλευράς του τείχους και διέθετε τρία ανοίγματα. Η πύλη πλαισιωνόταν εξωτερικά από ημικυκλικούς πύργους με μεγάλο ύψος. Σ' αυτή την πύλη κατέληγαν δυο σημαντικοί δρόμοι: ο ένας από το δυτικό λιμάνι της πόλης και ο άλλος από τη Θεσπρωτία. Η δυτική και η ανατολική πύλη ήταν οι αποδέκτες της κεντρικής λεωφόρου της πόλης, της decumanus maximus, που είχε προσανατολισμό Α - Δ. Καλά διατηρημένη σώζεται η νοτιοανατολική πύλη. Στα ανατολικά της σώζεται στρογγυλός πύργος που προστατεύει την πύλη αυτή. Από δω περνούσε ο μεγάλος ρωμαϊκός δρόμος που ξεκινούσε από το ανατολικό λιμάνι της πόλης, διερχόταν από το ανατολικό τμήμα της πόλης και έφτανε μέχρι την βορειοανατολική πύλη. Από κει κατευθυνόταν οι κάτοικοι της πόλης και οι επισκέπτες στο Προάστειο και στο τέμενος του Απόλλωνα. Στη νότια και βόρεια πύλη κατέληγε ο κύριος δρόμος της πόλης, ο cardo maximus, με προσανατολισμό Ν - Β. Από τη νότια πύλη ξεκινούσε άλλος οδικός άξονας, πλακόστρωτος με κράσπεδα, που οδηγούσε στο δυτικό λιμάνι της Νικόπολης, στο Κόμαρο.
Το θέατρο της ρωμαϊκής Νικόπολης είναι το πρώτο μνημείο που παρατηρεί ο επισκέπτης, όταν έρχεται στο χώρο από τα βόρεια. Βρίσκεται στο Προάστειο, βόρεια της τειχισμένης πόλης, νοτιοανατολικά του μνημείου του Αυγούστου και ανατολικά του σταδίου. Πρόκειται για εντυπωσιακό οικοδόμημα, που κατασκευάσθηκε στις αρχές του 1ου αι. μ.Χ. μαζί με άλλα δημόσια κτήρια της πόλης. Λειτουργούσε κυρίως κατά τη διάρκεια των Νέων Ακτίων, αγώνων που είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα και τελούνταν προς τιμή του Απόλλωνα. Μάλιστα, κατάλογοι ακτιονικών, που έχουν βρεθεί στο τέμενος του Απόλλωνα, αναφέρουν ότι στο θέατρο πραγματοποιούνταν αγώνες ποιητών, σοφιστών, κωμωδών, τραγωδών, κηρύκων, σαλπιγκτών, κιθαριστών, φωνασκών, αυλητών και παντομίμων. ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΕΔΩ
Το ρωμαϊκό ωδείο, από τα σημαντικότερα και καλύτερα διατηρημένα μνημεία της Νικόπολης, αποτελεί πραγματικό αρχιτεκτονικό έργο τέχνης, δημιούργημα κάποιου άγνωστου, αλλά σπουδαίου αρχιτέκτονα. Βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, στη δυτική πλευρα... ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΕΔΩ
Νυμφαίο Νικόπολης
Το νυμφαίο της Νικόπολης βρίσκεται στα δυτικά της πόλης και κοντά στη δυτική πύλη των ρωμαϊκών τειχών. Πρόκειται για δύο κτήρια που έπαιζαν το ρόλο των δεξαμενών, οι οποίες τροφοδοτούσαν την πόλη με νερό. Στους κατοίκους της περιοχής το νυμφαίο είναι γνωστό με το όνομα ''Μπούφοι'' ή ''Μπούφι''. Αν και η χρονολόγησή του αναγόταν στα χρόνια του Αυγούστου, νέες ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή τοποθετούν τα κτίσματα χρονολογικά πολύ αργότερα, στο β΄ μισό και στις αρχές του 3ου αι. μ.Χ.
Το νυμφαίο αποτελείται από δύο αντικριστά κτήρια, που απέχουν μεταξύ τους 23 μ. Και τα δύο έχουν απλή, αδιακόσμητη πρόσοψη και κόγχες στο εσωτερικό, είναι πλινθόκτιστα, αλλά δεν βρίσκονται στον ίδιο άξονα, γεγονός που αποδεικνύει και τη διαφορετική περίοδο οικοδόμησής τους. Ο λόγος κατασκευής τους ήταν η κάλυψη δύο μεγάλων υδατοδεξαμενών, που γέμιζαν με νερό, το οποίο μεταφερόταν με αγωγό από τις πηγές του Λούρου στη Νικόπολη. Οι εξωτερικοί τοίχοι των κτηρίων ήταν αδιακόσμητοι, ενώ στο εσωτερικό (μήκος πλευράς τοίχου περίπου 17 μ.) εμφανίζονται εναλλάξ ορθογώνιες και ημικυκλικές κόγχες. Οι κόγχες βρίσκονται 1,85 μ. πάνω από τη δεξαμενή και ήταν διακοσμημένες με μάρμαρο. Σε αυτές είχαν τοποθετηθεί μαρμάρινα αγάλματα, που είχαν σχέση με το νερό και τη φύση, ενώ ο τοίχος κάτω από τις κόγχες καλυπτόταν με πλάκες από ασβεστόλιθο. Οι δύο ανοιχτές πλευρές των κτηρίων έκλειναν με χαμηλό τοιχίο. Κατ' αυτό τον τρόπο διακρίνονταν τα αγάλματα από όσους περνούσαν από τη δυτική πύλη. Το νερό, που ξεχείλιζε από τις δεξαμενές, διοχετευόταν σε πήλινους αγωγούς, που υπήρχαν πιθανόν στην πρόσοψη των κτηρίων.
Θέρμες Προαστείου Νικόπολης
Οι βόρειες θέρμες της ρωμαϊκής Νικόπολης αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα δημόσια κτηριακά συγκροτήματα της πόλης του Αυγούστου. Βρίσκονται στο νότιο τμήμα του Προαστείου, της περιοχής περίπου 400 μ. βόρεια της τειχισμένης αρχαίας πόλης, η οποία λειτουργούσε ως ιερό άλσος λόγω της γειτνίασής της με το ιερό του Απόλλωνα. Πρόκειται για εντυπωσιακό μνημείο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο από τους αθλητές, που λάμβαναν μέρος στα Νέα Άκτια, τους αγώνες προς τιμή του Απόλλωνα. Οι θέρμες κατασκευάσθηκαν αμέσως μετά την ίδρυση της πόλης, στα τέλη του 1ου αι. π.Χ. και λειτούργησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σήμερα το μνημείο διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση, και είναι γνωστό στους κατοίκους της περιοχής ως «Μπεντένια?.
Το κτηριακό συγκρότημα αποτελείται από καμπύλους και ορθογώνιους χώρους, που συνδέονται μεταξύ τους με πολλά ανοίγματα και φέρουν ημικυκλικές κόγχες και πεσσοστοιχίες. Σε καλύτερη κατάσταση διατηρείται η δυτική πτέρυγα με τρεις αψιδωτούς χώρους. Όμοια ήταν κατασκευασμένη και η ανατολική πτέρυγα, από την οποία σώζονται μόνο τα θεμέλια. Οι αίθουσες του συγκροτήματος επικοινωνούν μεταξύ τους και στεγάζονται με τόξα, αψίδες, καμάρες και θόλους, χαρακτηριστικό αυτών των ρωμαϊκών οικοδομημάτων. Τα δάπεδα των αιθουσών ήταν διακοσμημένα με μάρμαρο και ψηφιδωτά. Αντίστοιχα επενδυμένοι ήταν και οι τοίχοι με πολύχρωμα μαρμαροθετήματα. Το συγκρότημα της Νικόπολης διέθετε ένα μεγάλο χώρο με πισίνα κολύμβησης (natatio), αίθουσα ψυχρού λουτρού (frigidarium) και αίθουσες με κλιμακωτά θερμαινόμενες πισίνες (tepidarium, caldarium). Η θέρμανση των χώρων γινόταν με φωτιά, που έκαιγε ακατάπαυστα και ζέσταινε τα υπόκαυστα και τον αέρα που κυκλοφορούσε μέσα από εντοιχισμένους πήλινους σωλήνες.
Στο κτηριακό συγκρότημα των θερμών του Προαστείου έγιναν κατά τη διετία 1973-1974 σημαντικές εργασίες στερέωσης και συμπλήρωσης των τοίχων. Επίσης συντηρήθηκαν τα ανώφλια των σωζόμενων εισόδων του οικοδομήματος.
Υδραγωγείο Νικόπολης
Στο βόρειο άκρο της κοιλάδας του Λούρου, κοντά στο χωριό Αγ. Γεώργιος, βόρεια της Φιλιππιάδας, δεσπόζει το ρωμαϊκό υδραγωγείο της αρχαίας Νικόπολης. Το Ρωμαϊκό υδραγωγείο διανύει μια απόσταση που εκτιμάται σε 50 χλμ. περίπου με ορατά κατάλοιπα στις περιοχές Ριζοβουνίου, Θεσπρωτικού, Στεφάνης, Σκάλας Λούρου, Σφηνωτού, Ωρωπού, Αρχαγγέλου - Νέα Σινώπης και Νικόπολης. Το ρωμαϊκό υδραγωγείο κατασκευάστηκε μετά την ίδρυση της Νικόπολης από τον Οκταβιανό-Αύγουστο (1ος αι. π.Χ. - 1ος αι. μ.Χ.) σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, ενώ νεότεροι μελετητες θωρούν πιθανή την κατασκευή του επί Αδριανού (2ο αι. μ.Χ.). Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός φρόντισε για τη συντήρησή του, ενώ μετά τα μέσα του 5ου αι. μ.Χ. δε φαίνεται να συνεζίζει τη λειτουργία του.
Το υδραγωγείο αποτελείται από ένα αγωγό, που μετέφερε το νερό με την αξιοποίηση της υψομετρικής διαφοράς από τις πηγές του Λούρου στις δύο δεξαμενές του Νυμφαίου της Νικόπολης. Για την κατασκευή του αγωγού χρησιμοποιήθηκαν τρεις τρόποι:
- λάξευση αύλακα με τοξωτή στεγανοποιημένη κάλυψη και τετράγωνα ανοίγματα εξαερισμού σε πλαγιές λόφων,
- διάνοιξη σήραγγας στην περιοχή του Κοκκινόπηλου,
- κατασκευή πεσσοστοιχίων στα πεδινά τμήματα που γεφύρωναν τμήματα μεταξύ λόφων.
Στερεωτικές - αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν από το 1978 ως το 1980 από την ΙΒ ΕΠΚΑ, στα βάθρα των τόξων της γέφυρας του υδραγωγείου, κοντά στις πηγές του Λούρου, στον Άγιο Γεώργιο Πρέβεζας.
Εργασίες σε επιλεγμένες θέσεις του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου: Άγιος Γεώργιος, Κοκκινόπηλος, Στεφάνη, Σκάλα Λούρου, Αρχάγγελος και Νυμφαίο Νικόπολης πραγματοποιούνται από την ΕΦΑ Πρέβεζας (πρώην ΛΓ΄ ΕΠΚΑ) στα πλαίσια της ενταγμένης στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα 2007-2013 ΕΠΑΝ ΙΙ, Πράξης Ανάδειξη Ρωμαϊκού Υδραγωγείου Νικόπολης Νομού Πρέβεζας.
Εμβολα αρχαίων πολεμικών Πλοίων
Σήμερα σώζονται παγκοσμίως τρία έμβολα αρχαίων πλοίων, εκ των οποίων μόνο το ένα είναι ακέραιο. Είναι αυτό του Αθλίτ του Ισραήλ που έχει βρεθεί το 1985 από δύτες, στην παραθαλάσσια πόλη Αθλίτ του Ισραήλ (Περιοδικό Αρχαιολογία 2000, και William Murray, 2004) και σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο της Χάϊφας του Ισραήλ. Το έμβολο αυτό ταιριάζει ακριβώς σε μία από τις οπές της Μνημείου Αυγούστου στην Πρέβεζα.
Κατά τον William Murray καθηγητή εναλίων αρχαιοτήτων του Πανεπιστημίου της Florida USA, πρέπει να κατασκευάσθηκε στην Κύπρο περί τον 2ο αιώνα πχ και φαίνεται ότι το ίδιο ακριβώς είδος πλοίου και εμβόλου κατασκευάζονταν και την εποχή του 31π.Χ. πού έγινε η Ναυμαχία του Ακτίου. Το δεύτερο έμβολο θραύσμα είναι αυτό της Πρέβεζας: Κατά τις εργασίες αποκατάστασης του Μνημείου Αυγούστου, βρέθηκε από την ομάδα Κων. Ζάχου ένα υπόλειμμα μεταλλικού εμβόλου περί τα 50 Kg το οποίο αφαιρέθηκε προσεκτικά και εκτίθεται στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Νικοπόλεως (βλέπε σχετικό λήμα Βικιπαίδεια). Το τρίτο μεταλλικό έμβολο επίσης θραύσμα περίπου 50-100Kg εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς και αποτελεί δωρεά ιδιώτη δύτη.
Υποδοχές Εμβόλων Κλεοπάτρας και Αντωνίου στο Μνημείο Αυγούστου
Ακριβή αντίγραφα των εμβόλων του Ισραήλ υπάρχουν σήμερα δύο στήν Ελλάδα: Ενα φέρει η ΟΛΥΜΠΙΑΣ , η τριήρης της Ναυτικού μας (Φάληρο) και το δεύτερο εκτίθεται στόν κήπο του Μουσείου Τεχνών και Επιστημών Ηπείρου.
Οι Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές
Οι μεγάλες Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές της Νικόπολης (450–600 μ.Χ.) ήταν όλες ξυλόστεγες, έφεραν αψίδα ενισχυμένη εξωτερικά με αντηρίδες, ήταν εφοδιασμένες με λειτουργικά προσκτίσματα και έφεραν εγκάρσιο κλίτος με παστοφόρια (Πρόθεση και Διακονικό). Για λόγους ταξινόμησης έχουν αριθμηθεί αλφαβητικά από τους αρχαιολόγους ως εξής:
«Βασιλική Α του Δουμετίου» (525-575 μ.Χ.): Είναι τρίκλιτη και βρίσκεται δίπλα στο παλιό Αρχαιολογικό Μουσείο, εντός των παλαιοχριστιανικών τειχών, με εξαίρετα ψηφιδωτά. Τα τελευταία χρόνια αναδείχθηκε πλήρως με αρκετή εργασία. Είναι επισκέψιμη, δίπλα στο παλιό Μουσείο.
«Βασιλική Β του Αλκίσωνος» (450 μ.Χ.): Είναι πεντάκλιτη και βρίσκεται εντός των παλαιοχριστιανικών τειχών. Έχει ανασκαφεί και συντηρηθεί μερικώς από τον Αναστάσιο Ορλάνδο (1965). (είναι επισκέψιμη, δίπλα στο δρόμο).
«Βασιλική Γ» (576-600 μ.Χ.): Βρίσκεται εντός των παλαιοχριστιανικών τειχών, κοντά στο βόρειο σκέλος. Είχε ανασκαφεί από τον Αναστάσιο Ορλάνδο, αλλά βομβαρδίστηκε από τους Ιταλούς στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι τρίκλιτη με τρεις αψίδες ατά ανατολικά. Είναι δύσκολα επισκέψιμη.
«Βασιλική Δ» (500-525 μ.Χ.): Θέση Ασύρματος, Ανάληψη, λόφος καραούλι, επίσης με ψηφιδωτά. Είναι επισκέψιμη.
«Βασιλική Ε Αγίου Μηνά»: Ερειπωμένη, στη θέση Ψαθάκι. Δεν έχει ανασκαφεί. Επισκέψιμος ο χώρος.
«Βασιλική ΣΤ»: Βρίσκεται εντός των παλαιοχριστιανικών τοιχών, βορειοανατολικά της Βασιλικής του Δουμετίου. Δυστυχώς είναι μη επισκέψιμη, γιατί καλύπτεται από το … οδόστρωμα της εθνικής οδού Πρέβεζας Ιωαννίνων.
«Βασιλική στη θέση Μαργαρώνα»: Είναι ερειπωμένη, και δεν έχει ανασκαφεί καθόλου. Είναι επισκέψιμη.
«Επισκοπικό Μέγαρο» ή «Βασιλόσπιτο»: Δεν πρόκειται για ναό, αλλά για ανάκτορο. Ανασκάφηκε μερικώς από τον Αλέξανδρο Φιλαδελφέα. Βρίσκεται δυτικά της Βασιλικής Α του Δουμετίου. Είναι επισκέψιμο, μετά τις εργασίες των ετών 2006-2009.
«Ναός Αναλήψεως»: Βρίσκεται στη θέση Μάζωμα νοτιοανατολικά της Νικόπολης, σε λόφο, κοντά στην έπαυλη της Φτελιάς. Είναι δύσκολα επισκέψιμη.
Η αναθηματική λατινική επιγραφή
Στο «Μνημείο Αυγούστου» έχουν βρεθεί αρκετά θραύσματα μιας τεράστιας λίθινης αναθηματικής επιγραφής στα Λατινικά. Μετά από χρόνια ερευνών τελικά η επιγραφή συναρμολογήθηκε και σήμερα το κείμενο έχει ως εξής:
Vacat Imp. Caesar Divi Juli f Victoriam Consecutus Bello Quod Pro Republica Gessit In Hac Regione Consul Quintum Imperator Septimum Pace Parta Terra Marique Neptuno et Marti Castra ex Quibus Ad Hostem Insequendum Egressus Est Navalibus Spoliis Exornata Consacravit Vacat
Η Λατινική επιγραφή με κεφαλαία γράμματα όπως είναι στο λίθινο πρωτότυπο:
VACAT IMP. CAESAR DIVI JULI F VICTORIAM CONSECUTUS BELLO QUOD PRO REPUBLICA GESSIT IN HAC REGIONE CONSUL QUINTUM IMPERATOR SEPTIMUM PACE PARTA TERRA MARIQUE NEPTUNO ET MARTI CASTRA EX QUIBUS AD HOSTEM INSEQUENDUM EGRESSUS EST NAVALIBUS SPOLIIS EXORNATA CONSACRAVIT VACAT
Η Λατινική Επιγραφή στο Μνημείο Αυγούστου
Μετάφραση:
Ο αυτοκράτωρ στρατηγός Καίσαρ, γιος του θεϊκού Ιουλίου, μετά τη νικηφόρα έκβαση του πολέμου πού διεξήγαγε υπέρ της δημοκρατίας σε αυτή την περιοχή, όταν ήταν ύπατος για πέμπτη φορά και στρατηγός για έβδομη, μετά την εδραίωση της ειρήνης στην στεριά και τη θάλασσα, αφιέρωσε στον Ποσειδώνα και στον Άρη το στρατόπεδο από όπου εφόρμησε κατά του εχθρού, το οποίο τώρα κοσμείται με λάφυρα των πλοίων
Ανάγλυφη πλάκα: Επίσης, πέραν της λατινικής επιγραφής, και του μαρμάρινου βάθρου του Νίκωνα, στο «Μνημείο Αυγούστου» η αρχαιολογική σκαπάνη τα τελευταία δέκα χρόνια έχει αποκαλύψει εκατοντάδες θραύσματα, εκ των οποίων μέχρι στιγμής το κυριότερο είναι ένα ‘’σύνολο πέντε συνανηκόντων μαρμάρινων θραυσμάτων μιας ανάγλυφης πλάκας της ζωοφόρου του βωμού μήκους 282cm με πολύ ενδιαφέρουσες απεικονίσεις’’. Φυσικά η αρχαιολογική έρευνα στο χώρο συνεχίζεται.
Πηγή/ Φωτογραφίες/Βιβλιογραφία
http://www.elnet.ga
Στράβωνας («Γεωγραφικά») (64 π.Χ. -23 μ.Χ.)
Βιργίλιος (Ρωμαίος ποιητής) (70-19 π.Χ.)
Απόστολος Παύλος (Επιστολή προς Τίτον) (10-67 μ.Χ.)
Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (Naturalis Historia) (23-79 μ.Χ.)
Φίλιππος ο Θεσσαλονικεύς (1ος μ.Χ. αι.)
Πλούταρχος («Αντώνιος») (1ος-2ος μ.Χ. αι.)
Τάκιτος («Annales») (1ος-2ος μ.Χ. αι.)
Αρριανός (2ος μ.Χ. αι.)
Παυσανίας (2ος μ.Χ. αι.)
Σουητώνιος (Ρωμαίος ιστορικός) (2ος μ.Χ. αι.)
Δίων Κάσσιος (2ος-3ος μ.Χ. αι.)
Ωριγένης (2ος-3ος μ.Χ. αι.)
Ευσέβιος («Εκκλησιαστική ιστορία ») (3ος μ.Χ. αι.)
Επιγραφές (Δ. Κ. Σαμσάρης, Η 'Ακτια Νικόπολη, 1994, σ. 149-261 : Κατάλογος επιγραφών Νικόπολης)
Dio Cassius, Roman history, 51.3
Suetonius, Augustus XVIII, 2
Octavian's Campsite Memorial for the Actian War - William Michael Murray, Transactions of the American Philosophical Society, Nov 1989
J. Jones, Cities of victory - Patterns and Parallels, Nicopolis I…, 99-108.
M. Sève, Colonies et fondations urbaines dans la Grèce romaine, in J.-L. Huot (éd.), La Ville neuve, une idée de l'Antiquité ?, Paris, 1988, 185-201
Josephus: Jewish Wars: 1, 2, 11, Jewish Antiquities: XVI, 5, 3-147
Ramsay, p71
http://www.culture.gr/
Γκούβας Χαράλαμπος: «Η Έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου. Τοπογραφία και Φωτογράφηση», Πρέβεζα , 2006, εφημερίδα Τοπική Φωνή.
Γκούβας Χαράλαμπος: «Η Ιστορία του Νομού Πρέβεζας», έκδοση του Ιδρύματος «’Μουσείο Τεχνών και Επιστημών Πρέβεζας Χαράλαμπος Γκούβας», Πρέβεζα, 2009
Εγκυκλοπαίδεια: «Britannica»
Εγκυκλοπαίδεια: «Microsoft Encarta».
Εγκυλοπαίδεια: «Δομή»
https://el.wikipedia.org/
Εκκλησία της Ελλάδος: «Παύλος Πρώτος μετά τον Ένα», Εκδόσεις: Κλάδος Εκδόσεων Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2001, σελ. 73. Εγκυκλοπαίδεια
Ζάχος Κωνσταντίνος: «Η Έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη», έκδοση ΙΒ Εφορείας Αρχαιοτήτων, 2005.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου